Ömer Şifâî Efendi – Hekim, Şair

Ömer Şifâî Efendi (ö. 1155/1742) (Hekim, Şair)

TEKKE KAPISI – BAYRAM ALİ KAYA

İstanbullu Şeyh Hasan Efendi diye tanınmış müderris bir zâtın oğlu olup aslen Sinoplu’dur. Daha sonra Bursa’ya yerleşmesi ve orayı ikinci vatanı olarak görmesi sebebiyle aynı zamanda “Burûsavî Ömer Şifâî Efendi” diye bilinmektedir. Fakih ve mutasavvıf bir âilenin çocuğu olan Ömer Şifâî, genç­liğinde Konya’ya giderek Mevlevî tarîkatına girmiş, daha sonra İstanbul’a gelmiş ve çilesini Yenikapı Mevlevîhânesi’nde tamamlamıştır.³⁶¹

Tıpla ilgilenmeye başlayan ve eserlerinde nisbesini “Mevlevî, Derviş Dede” ile “Burûsavî” olarak zikreden Ömer Şifâî, tıp tahsili için birçok ülkeye se­yahatlerde bulunmuş, bu çerçevede Mısır ve Suriye’nin yanı sıra çeşitli Av­rupa ülkelerine gitmiştir. Ünlü hekim Mazhar Osman’ın bildirdiğine göre o tıp bilgisini ağırlıklı olarak Şam’da Hanne adlı bir Mûsevîden; Batı tıbbını ise Mısır’da tanıştığı Halvetî şeyhlerinden Hasan Efendi’den öğrenmiştir. Daha sonra Latinceyi de öğrenmek sûretiyle Batı tıbbını araştırmış, özellikle Rönesans’ın büyük hekimi Paracelsus’un ve onun iyatrokimya akımının etkisinde kalmış, o ve diğer Batılı yazarlardan yaptığı çevirilerle Osmanlı tıbbına ve özellikle kimyanın tıpta uygulanmasına önemli katkılar sağlamıştır.³⁶²

Ömer Şifâî Efendi, Mısır’da tanıştığı Halvetî şeyhi Hasan Efendi’nin etkisin­de kalarak seyahatlerine son verip Bursa’ya yerleşmiş ve burada tabipliğiyle ünlenmiş, bir müddet Yıldırım Dâruşşifâsı’nın başhekimliğinde bulunmuş; hatta ünlü hekim Bursalı Ali Münşî’ye de (ö. 1747) bu esnada hocalık et­miştir. 1155 /1742 yılında Bursa’da vefat eden Ömer Şifâî Efendi, eski Bursa Mevlevîhânesi’nin karşısındaki Pınarbaşı Mezarlığı’na defn edilmiştir.³⁶³

Mehmed Süreyyâ’nın “şâir ve nazm u nesre kadir idi”, Bursalı Mehmed Tâhir’in ise “ilm-i tasavvuf ve edebiyâta da intisabı vardır” şeklinde tanıttığı Ömer Şifâî Efendi’nin tabiplik yönü daha ön planda olup tıbba dâir birçok eseri bulunmakta, kaynaklarda çoğunlukla ismen yer verilen bu eserlerin kü­tüphanelerde genellikle birden fazla nühsasına rastlanmaktadır:

1. 

   Ömer Şifâî Efendi’nin Minhâcü’ş-Şifâî f’t-Tıbbi’l-Kimyâî adlı eserinden (Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, nr. 2230)

   el-Cevherü’l-Ferîd fi’t-Tıbbi’l-Cedîd (Nuruosmaniye Ktp. nr. 3497),

2. Hulâsatü’l-Ebdân,
3. el-Fevâidü’l-Cedîde,
4. Minhâcü’ş-Şifâî fi’t-Tıbbi’l-Kimyâî (Süleymaniye Ktp. Bağdatlı Vehbî, nr. 2230),
5. Mir’âtü’s-Sehâ fî Tedbîr-i Tâsi’l-Hükemâ,
6. Kânûnu’r-Reşâd-ı fî Tedbîri’n-Nüfûsi ve’l-Ecsâd,
7. Ravzatü’n-Necât (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1020/2),
8. Mürşidü’l-Muhtâr fî İlmi’l-Esrâr (İÜ Ktp., TY nr. 4634),³⁶⁴
9. Müfredât-ı Tıb,
10. Kitâbül’l-Mîzân fi’l-Eşribe (Cerrahpaşa Tıp tarihi Enstitüsü Arşivi nr. 595/2),
11. Kitâbü’n-Nebât (Cerrahpaşa Tıp tarihi Enstitüsü Arşivi, nr. 595/4),
12. Risâle fî Âlâti’t-Tıbbiyye (Cerrahpaşa Tıp tarihi Enstitüsü Arşivi, nr. 595/5),
13. Şifâü’l-Eskâm (Cerrahpaşa Tıp tarihi Enstitüsü Arşivi, nr. 595/1),
14. Tuhfetü’l-Ahbâb, fî Mürekkebâtı’t-Tıbbiyye (Beyazıt Devlet Ktp., Veli-yüddin Efendi, nr. 2475).³⁶⁵

361  Mehmed Süreyyâ, a.g.e., III, 151; Bursalı Meh-med Tâhir, a.g.e., III, 227; Necdet Okumuş, “Ömer Şifâî Efendi”, DİA, İstanbul 2007, XXXIV, 82; “Şifâî Ömer Efendi”, TDEA, İstanbul 1998, VIII, 155-156.

362  Bursalı Mehmed Tâhir, onun ünlü tabip Perakilos’un Tıbb-ı Cedîd adlı eserini Latince’den çevirdiğini, ayrıca Filibos Mülleros’un iksir ve kimya ilmi hakkında yazdığı risâlesini genişleterek tercüme ettiğini belirtmektedir (bk. Bursalı Mehmed Tâhir, a.g.e., III, 227); Necdet Okumuş, a.g.m., s. 82; TDEA’daki maddede Ömer Şifâî Efendi’nin babasının Bursa’da reisületibbâlık yapmış olan Abbas Efendi olup “Kasapzâde” diye anıldığı kaydedilmiştir (bk. “Şifâî Ömer Efendi”, TDEA, s. 155-156).

363  M. Süreyyâ ve TDEA’daki madde, Ömer Şifâî Efendi’nin vefat tarihini 1159/1746 olarak bildirmektedir; (bk. Mehmed Süreyyâ, a.g.e., III, 151; “Şifâî Ömer Efendi”, TDEA, s. 155); Bursalı Mehmed Tâhir, Ömer Şifâî Efendi’nin mezarını, biraz daha ayrıntılı bir şekilde ve “…Burûsa’da mevlevîhâne karşısında künbedin kıble cihetinde medfûndur.” demek sûretiyle tarif etmekte;hatta mezar taşında “Merhûm ve mağfûrun-leh tabîb-i hâzık Lokmân-ı zamân Burûsavî Ömer Efendi rûh-ı şerîflerine el-Fâtihâ, 1155” ibaresinin yazılı olduğunu kaydetmektedir (bk. Bursalı Mehmed Tâhir, a.g.e., III, 227); Necdet Okumuş, a.g.m., s. 82.

364  Bursalı Mehmed Tâhir, Ömer Şifâî Efendi’nin kendi tıp eğitimine dâir bilgilerin de yer aldığı bu eserinin, onun önemli eserlerinden biri oldu­ğu, Türkçe olup bir mukaddime ile on iki ta‘lîm üzere düzenlendiği ve ayrıca, “İlm-i Kâf” da denilen eski kimyâdan bahsettiği bilgisine yer vermektedir (bk. Bursalı Mehmed Tâhir, a.g.e., III, 227).

365  Mehmed Süreyyâ, a.g.e., III, 151; Bursalı Mehmed Tâhir, a.g.e., III, 227-228; Necdet Okumuş, a.g.m., s. 82-83; “Şifâî Ömer Efendi”, TDEA, s. 156.