Ney’in hikâyesi – Ali Işık

Mevlana’nın Kendisiyle Özdeşleştirdiği Musiki Aleti

Ney’in hikâyesi

Ali Işık

Aşk eri Mevlânâ, büyük ve görkemli aşkını 26 bine yaklaşan beyitle ifade ettiği Mesnevi”sine şu beyitle başlar:

“Bişnev ez ney çün hikâyet mi kuned

Ez cüdâyihâ şikâyet mi kuned”

Bu Farsça mısraların şair Nahîfî tarafından Türkçeleştirilen ifadesi şöyledir:

“Dinle ney”den kim hikâyet etmede

Ayrılıklardan şikâyet etmede”

Bu mısralardaki “ney” nedir, hatta kimdir? Anlattığı “hikâye”, şikâyet ettiği “ayrılık” nedir? Bütün bu soruların cevabını eksiksiz olarak Mesnevi”sinde yine Mevlânâ verir. Yeter ki bu muhteşem gül bahçesinin kapısından içeri adımınızı atınız. Daha ilk adımınızdan itibaren gerçeklikler dünyası ile aranızdaki perde kalkacak ve rüyaya açılan gözleriniz, sembollerin ardına gizlenmiş gerçekleri olanca yalınlığıyla bir bir görecektir.

Ney ya da nây, çok eski zamanlardan beri Doğu âleminin kullandığı ancak, Mevlânâ ile ger-çek kimliğini bulmuş, ondan sonra da Mevlevîlik ile özdeşleşmiş bir musiki âletidir.

Ney”in anlattığı hikâye, yeryüzünde görülen ilk insanın tarihinden daha eskidir. Bu, “elest mecli-si”nde, “kalu belâ” ile maksûdunu ve maksadını bulan “cân”ların hikâyesidir.

Mevlânâ”nın ney”den önce “dinle” diye başlaması da rast gele değildir. Zira ilk emir “oku!”dan sonra şimdi artık “dinleme”nin zamanıdır. Nitekim Mevlânâ da Mesnevi-i Ma”nevî”sinde, dinlemenin, duymanın, söylemekten önce ve üstün olduğunu anlatır:

“Yemek de olgun kişiye helâldir, söz de… Sen olgun değilsin; yeme, dilsiz kesil!

Çocuk doğunca önce süt emer; bir zaman susar; tümden kulak kesilir. Sen de kulaksın, oysa dil, senin cinsinden değil.

Tanrı, kulaklara “susun” buyurdu. Çocu-ğun söz söylemeyi öğrenmesi için bir zaman dudaklarını yumması gerek.

Kulak vermez de “ti ti” der durursa, kendi-sini dünyanın dilsizi yapar gider.

Daha başlangıçta söze kulak vermeyen, anadan doğma sağır dilsiz olur; nasıl coşsun da söylesin.

Çünkü söz söylemek için önce duymak, dinlemek gerek. Sen de söze dinleyiş yoluna gir.

Evlere kapılarından girin; isteklerinizi sebeplerine sarılarak dileyin.”

Hicrân ateşiyle olgunlaşan cânın vuslat özlemine gelince: Dünyaya gözünü açan insandan beklenen bu en büyük mârifet, Mevlânâ”nın çağdaşı Yunûs”ta;

“İlim ilim bilmekdür ilim kendün bilmekdür

Sen kendüni bilmezsün yâ nice okumakdur”
şeklinde ifadesini bulan “kendini bilmek”tir.

Bir şekilde, insan kendini bilirse, içine düştüğü gurbetin ve “asıl sıla” özleminin insanı olgunlaştıran gönül ateşi benliğini sarar. Bu süreç, en veciz ifadesini de Mevlânâ”da bulur:

“Hamdım, piştim, yandım!”

İnsanın aslı çamurdandır. Ama bu çamurdan kalıp, içinde “ölümsüz olan”ı taşımaktadır. Bu ölümsüz yan ise, Yaratıcı”sından bir cüz”dür (bkz. Kur”an, Secde, 7-9). Bu bilgi Kur”an”da anlatılmak-ta, ancak mârifetle kavranılmaktadır. Bu mârifete ulaşan âşık nasıl yanıp tutuşmasın ki!.. Birbirinin maddesini/cesedini seven iki gönlün maruz kaldığı ayrılığın dahi ne büyük bir işkence olduğunu gör-dükten sonra; aslını keşfeden cân”ın içine düştüğü küçük gurbet ten”in, büyük gurbet şu dünyanın, işkence dolu zindanlardan ne farkı vardır? Aslına bir an önce kavuşmak isteyen âşık açısından te-fekkür edelim bir kere…

Ney”in hikâyesi de, bir bakıma, insanın hikâyesine benzer. Önce vatanı olan kamışlıktan ayırmışlar onu. Bu ayrılıkla kalsa iyi; içini dağlayıp vücudunda göz göz yaralar açmışlar ateşle. İnsanla aynı gurbeti paylaşan ney, şüphesiz, dert ortağının hâlini en güzel terennüm eden olacaktır. Bunun için de “ney” demek, “Mevlânâ” demektir; “Mevlânâ” demek de ney… Bakınız bu gerçek, cinâs yardımıyla ne güzel ifade edilmiş:

“Niye halketti deme Hazret-i Mevlâ nâyı

Halka andırmak için Hazret-i Mevlânâ”yı”

İnsanoğlu, ney”in insan hayatına eş hayatı ile kazandığı değeri yeterli görmemiş; bir efsane ile onu âdeta mübârek kılmıştır.

Malum olduğu üzere, Hazret-i Peygamber efendimiz ilmin şehri, Hazret-i Ali de bu şehrin kapısıdır. Anlatacağımız efsane, bir yönüyle bu gerçeğin de vurgulanmasıdır:

“Bir gün, İki Cihan Serveri efendimiz, amcazâdesi Hazret-i Ali ile sohbetinde -kimseye anlatmaması şartıyla- ona ilâhî aşkın sırlarını nakleder. Hazret-i Ali, öğrendiği sırların azâmetinin ağırlığını taşıyamaz. Hemen Medine dışına atar kendini. Bir kuru kuyu başına geldiğinde takât ve tahammül sınırlarını zorlayan sırları, suyu çekilmiş kuyuya döker. Kuru kuyu, kendine tevdi edilen sırlarla coşar. Bu coşkuyla yeniden kavuştuğu suları sel olur çağlar. Taşan suların bereketi ile kuyunun etrafında kamışlar boy verir.

Kuyuya suya gelen bir çoban, kamışlardan bi-rini keser. Kestiği kamışın gövdesine çeşitli yerle-rinden delikler açar. Onu, üflediğinde ses verecek hâle getirir. Sonra dudaklarına götürüp üflediğinde kamıştan âşıkâne inleme ve feryatlar yükselmeye başlar. Kalbe vecd ve heyecan veren bu sesleri işiten Peygamber efendimiz işin aslını anlar. Hemen Hazret-i Ali”yi çağırıp ona:

“Sana anlattığım sırrı açıkladın mı”
diye sorar. Hazret-i Ali:

“Evet, yâ Rasülullah. O büyük sırrı kalbime sığdıramadım. Onu bir kuru kuyuya söylemeye mecbur kaldım.”
diye cevap verir.

İşte o zamandan beri, o kamış parçası, ilâhî sırların gerçeklerine tercüman olarak mübârekleşir ve ona “nây” adı verilir.”

Mevlânâ”nın Mesnevi-i Ma”nevî”sinde de bu kıssaya telmih vardır. Bu telmih, Nahîfî tercümesinde;

“Der kopardılar kamışlıkdan beni

Nâlişim zâr eyledi merd ü zeni

Şerha şerha eylesin bağrım firâk

Eyleyim tâ şerh-i derd-i iştiyâk”
şeklinde yer alır.

Mevlânâ”nın kendisiyle özdeşleştirdiği ney, “insan-ı kâmil”dir. O, birlik kamışlığından kesilmiştir. Kendi varlığından geçip mutlak varlıkla var olmuştur. Ondan çıkan her ses, Tanrı iradesini bildirir. Görünüşte sıfatlarla, fiillerle kayıtlıdır; bu bakımdan “ıtlâk âlemi”ni özler. Ancak, onun özleyişi kendi kendisine bir cilve, bir nâz”dır. Nitekim Mevlânâ:

“Men zı cân-ı cân şikâyet mîkunem

Men neyem şâkî rivâyet mîkunem”

[Ben canın canından şikayet etmedeyim; ama gerçekte şikayetçi değilim, ancak rivayet eylemedeyim.]
buyurur.

Anlam bu yöne çekildi mi, “ney” bir mecazdır. Mesnevi”yi bir başka açıdan anlamak iddiasında olanlara göreyse bu beyitteki ney, maddidir. Ancak bu iddialara cevabı yine Mevlânâ verir:

“A güzel sesli ney, gönüller almadasın, hoşsun, güzelsin; sıcak sıcak nefes vermedesin, soğuk havaları silip süpürmedesin.

İçinde ne boğum var, ne bir şey; bomboş. Dertlere düşmüş, perişan olmuş gönülden, candan derdi, elemi almada, onları da kendine döndürmedesin.

Herkesin sevgilisine uygun bir resim yapıyorsun; okuma yazma bilmiyorsun ama, iç yüzden bir ressamsın adeta.

Ey tüm gerçeklerin biçimi, görünüşü, hangi perdedesin sen? Neyin nağmeleri arasından bir baş göster; çünkü sen şekerler gibisin.

Gözün dokuz olmuş sanki; can da on kulağını sana vermiş; alt yana da üfle nağmelerini; sen altı yana da bildik, tanıdıksın.

Ey başı kesilmiş kamış! Dilsiz, dudaksız sırlar söyle; boğazdan tattığın soluğu, halka da hoşça bir tattır.

Ney”e aşk ateşi düştü, âlemi bir dumandır kapladı; çünkü, sesin aşk sesi; aşk sesini duyurmada ateşlisin sen.

Aşkınla Leylâ ve Mecnûn”un sırlarını okşa; sen gönle ne tatsın, sen cana ne huzur…

Sözün kısası soluğunda Tebriz”den bir koku var; sen güzelliğinle, alımınla nice gönülleri kapmadasın.”

Âdeta Mesnevi”nin on sekiz beytinin bir başka biçimde ifadesi olan bu gazelde ney, gönüller almadadır. İçinde ne boğum vardır, ne de bir şey… herkesin sevgilisine uygun resimler yapar. Tüm gerçeğin şeklidir o. Altı yöne de bildik, tanıdıktır. Düştüğü ateş, aşk ateşi; verdiği ses, aşk sesidir. Leylâ”nın da Mecnûn”un da sırları onda; soluğu Tebriz”den bir koku taşımaktadır. Bütün bunlar açıkça gösteriyor ki, maddî ney, mânâ âleminin bir tercümanı, bir sembolü kesiliyor.

Mevlânâ yine bir gazelinde:

“Ey gönül! Aşk deryasına at sürme; çünkü ateşe dayanamazsın diye korkuyorum.

Kamıştan olan varlığında bir sesin var ki, her solukta o kamıştan yepyeni bir ses çıkarmadasın.

Seslendin mi, bir şehri ayağa kaldırırsın; fakat kamışlığının da ateşe tahammülü yok.”
diyerek gönlü ney”e, gönül âlemini kamışlığa benzetiyor.

Başka bir gazelinde:

“Ney gibi kendi varlığından boşalıp varlığından geçersen, şeker kamışı gibi şekerle dopdolu bir hâle gelirsin”
beytiyle mevhum varlıktan geçmeyi, ney gibi içi bomboş olmaya, gerçek varlığa bürünmeyi, şeker kamışı gibi şekerle dolmaya benzeterek –dolayısıyla da- olgun insanı ney”e benzetir.

Bir başka gazelinde de:

“Ben her solukta bir can kurban etmekte-yim; sense, her solukta bir zanna bağlanmaktasın.

İki gözün benim hâlimi bildirmeye yeter; çünkü, bundan daha aydın bir anlatış olmaz.

Dünyanın ney gibi binlerce feryadı var; çünkü o, şeker kamışlığından bir ney gördü.

Ben de o şeker kamışlığından izler gördüm; ama ben, senden daha tatlı bir iz göremedim.

Aşk gibi hem apaçık ortadasın hem gizli-sin; senin gibi ortada olan, görünüp duran bir gizli görmedim gitti.”

dünya, şeker kamışlığından bir ney”dir. Aslından bir kamış gördüğünden binlerce nağmesi, feryadı vardır.

Ney; ilâhî sırlara vakıf olmasından mıdır, vuslat ateşiyle yanmasından mıdır, ayrıldığı kuyu başına/memleketine duyduğu özlemin ateşini terennüme alışmasından mıdır… o gün bu gündür inler durur. Neye yorarsanız yorun, derinlerden gelen bir inlemeyi, bir feryadı çağrıştıran sesinde olduğu gibi, kendisine üflenen soğuk nefesi yakıcı havaya dönüştüren içinde, bambaşka bir hâlet vardır. Nitekim şair Nedîm:

“Olmakta derûnunda hevâ âteş-i suzân

Nâyın bilmem ki ne hâlet var içinde”

[Hava (ney”in) içinde yakıcı ateş olmaktadır. (Bu sebepten ney”in) içinde nasıl bir durum olduğunu bilemiyor, anlatamıyorum.] anlamlı mısralarında bu hâlete kafa yorar.

Nedîm”in hâletini anlayamadığı şey, Mevlevîler için bir bakıma Hz. Davud”un “mizmâr”ıdır. Denilir ki Hz. Dâvûd, Allah”a olan derin aşkının ifadeleri olan ve “mezâmir” adı verilen ilahilerini “mizmâr” isimli sazı eşliğinde, ses literatürüne adıyla geçmiş “dâvûdî” sesiyle terennüm edermiş. Bu yönüyle, ney”in yanık insan inilti ve feryatlarına benzeyen terennümleri, bu mizmâr ve dâvûdî sesle ilintilidir. Hatta Mevlevîlerin, kalın sesli uzun neylere “dâvûd” adı vermeleri de… Bu sebeptendir ki, Mevlevîler de ilâhî aşkın yürekleri titreten vecdine, ney eşliğinde, insanın ince zekâsının ürünü sanatlı sözlerle vecd katmışlardır. Yahya Kemâl”in Itrî”yi anlatırken:

“Vakıa ney, kudüm gelince dile

Hızlanan Mevlevî semâ”ile

Yedi kat Arş”a çıkmış Âyin”i”
demesi boşuna değildir.

Yanık sesli bir saz olan ney, ustasının (nây-zen, neyzen, nâyî) elinde tesiri –gariptir- gamlı değil, ferahlatıcıdır. Bu ferahlıkta, insanı müjdelenmiş bir saâdete inandıran bir şevkin hissesi vardır. Ney”i hakkıyla dinleyenlerin çok kere bizim yaşadığımız, alabildiğine maddî bir âlemden, -hep iyiliğin, hep güzelliğin, hep faziletin… kısaca Mutlak Varlık”ın bulunduğu- başka bir mânâ âlemine yükselişleri, kendilerini öyle bir âlemde hissedişleri bundandır.

Bunun içindir ki büyük şair Fuzûlî, kendi zayıf, nahîf vücudunu, uçuk sarı benizli kamıştan yapılan bu harika saza benzetir. “gayrı” redifli gazelinde ney, bizzat kendisidir. Ve ilâhî aşka engel bütün maddî arzu ve hevesleri ney gibi yele vermektedir:

“Ney-i bezm-i gamem ey mâh ne bulursan yele ver

Od”a yanmış kuru cismimde hevâdan gayrı”

[Ey ay yüzlü (sevgili)! Gam meclisinin ney”iyim. Ateşe yanmış kuru cismimde havadan başka ne bulursan yele ver.]

Fuzûlî, bir başka gazeline başlarken kendini yine ney”le özdeşleştirir:

“Ney gibi her dem ki bezm-i vaslını yâd eylerem

Tâ nefes vardır kuru cismimde feryâd eylerem”

Bu iniltili sesin nefesi Mesîhî”dir. Tıpkı Hz. İsâ”nın ölüleri dirilttiği gibi, ney nefesi ölü gönüllere hayat verir. Zâtî”nin aşağıdaki beyti bu anlamı havidir:

“Nefes oğlanlarıdır zevk ü şâdî

O bir Mevlevîdir nây adı

[Ney, iyi bir Mevlevî dervişidir. Zevk ve ongunluk onun nefesinden meydana gelmiş çocuklarıdır.]

Ney”in ölü gönüllere hayat veren nefesi “Korunmuş Kitab”ın sözleri gibidir. Klasik edebiyatımızda onun bu özelliği, rüzgârların söndürmeyi başaramadığı “yel mumu” mazmûnuyla sembolize edilmiştir. Bâkî”nin aşağıdaki beyti bu durumu izah eder:

“Verir şevk ehline zevkı demâdem

Şeb-i işrette bir yel mumudur nây”

[Ney, zikir gecesini aydınlatan sönmez bir ışıktır; onun aydınlığı dervişlere sürekli safa verir.]

Ney sesi kıyametin de habercisidir. Aynı zamanda bir Mevlevî şeyhi olan şair Şeyh Gâlib, ünlü mesnevisi Hüsn ü Aşk”taki bir tardiyyesinde ney”in bu özelliğini dile getirir:

“Âvâzım ezân-ı nefha-yı sûr

Gam kıldı gülûmu şah-ı mansûr”

[Sesim, sûr üfürülüşünün ezanıdır (habercisidir); (bu müthiş anın) üzüntüsüyle boğazım şah-ı mansûr”a döndü (şah-ı mansûr, büyük ney türlerindendir).]

Söz Şeyh Gâlib Dede”den açılmışken, Divanı”nda yer alan “ney” redifli gazelini burada anmadan geçemeyeceğiz. “Ney” konulu bir yazıya en uygun düşecek bir hatime de ancak bu şiir olabilirdi.

“La”lin olunca gonce-i tarf-ı külâha ney

Bir nev-bahâra neş”e verir bûy-ı âh-ı ney”

[Dudağın, neyin külahına (üfürülecek yerine) bir gonca gibi deyince, neyin çektiği âhın kokusu, sanki, bir ilkbahara neşe verir (her tarafa bir ilkbahar neşesi yayı-lır).]

“Çeşm-i ümîdi nağme-i rengine kasredüp

Peyvestedir o leblere medd-i nigâh-ı ney”

[Ney, ümit gözünü renkli bir nağmeye diker, başka bir şey görmez olur; bakışı o dudaklardadır; o bakış, boyuna onlara uzar gider.]

“Fânûs-ı nev-zuhûru değil şem”-i âhın ol

Aşk âteşiydi deştde berk-i kiyâh-ı ney”

[Ney, âh mumunun yeni keşfedilmiş fanusu değil, çöldeki kamışlığa düşen ney yıldırımının ateşi, aşk ateşiydi.]

“Bâlâ-yı şem” u şu”le-i âvâza nâz eder

Bir mısra”-ı resâsı ile medd-i âh-ı ney”

[Bir düzgün mısraı ile âh çeken neyin ateşinin boyu mum ve alevin ateşlerinin boyunu geçtiği gibi onlarla cilveleşir.]

“Seddeyleyüp girîveleri bir dem et sülûk

Tevhîd-i sırfa râst gelir doğru râh-ı ney”

[Tehlikeli, dolambaçlı yolları, çıkmaz geçitleri bir nefes bırak da mânevi yolculuğa çık; neyin yolu doğruca salt birliğe çıkar.]

“Envâr-ı Mâh-ı Nahşeb”idir şu”le-i sadâ

“Ayn-i Âli”den aldı nazar çünki çâh-ı ney”

[Sedasının alevi, onun Nahşeb ayının yaydığı nurlardır; çünkü, neyin (yanında bittiği çöldeki kuru) kuyu, Hazret-i Ali”nin gözünden nazar (feyiz) aldı.]

“Gâlib Cenâb-ı Şems”den almış nefes meğer

Erdi amûd-ı subha dem-i subhgâh-ı ney”

[Galip, ney meğerse Şems hazretlerinden nefes almış (ki) neyin seher vaktindeki nefesi, sabah direğine (gün doğmadan önce güneş ışıklarının tanyerinden bir direk gibi yücelmesi) dek erişti.]

*

Merâmı semboller/mazmûnlar gerisine gizle-yen klasik edebiyatımızda, aşk erlerinin önderi Mevlânâ”yı ney”den başka bir mazmûnun temsili düşünülemezdi. O da öyle yaptı.

Klasik edebiyatımızda ney için, ney sevgisiyle söylenmiş binlerce nefis beyit bulunmaktadır. Bunları bir araya toplasak, koca bir cilt tutar. Biz, bu kısacık yazımızda onun mazimizdeki mânâ boyutunun kapısını aralamaya çalıştık. Yazımızı bu duygularla bitirmeden önce bir ıstırabımızı da belirtmeden geçemeyeceğiz. Bu ıstırabımız, ney”in şahsında “klasik musikimiz” adınadır.

Yukarıda anlattıklarımızdan “Türk Klasik Musi-kisi”nin derin bir mânâ boyutuna dayalı olduğu anlaşılmıştır ümidindeyiz. Günümüzde bu boyutu anlayanlar yok değil. Ancak sayıları günbegün azalmaktadır. Bunda devamlı yoz müzik yayımı yapan özel televizyon ve radyoların payı büyüktür. Hiçbir mânâ boyutu olmayan sanatsız, zevksiz sözleri, gürültülü Batı kökenli sazlar eşliğinde din-leye dinleye –âdeta beyni yıkanan- gençlerimiz, bırakın klasik musikimizi bilmeyi; çoğunlukla sazlarının adını dahi bilememektedirler. Bunun tabiî sonucu olarak “ney”in üflendiği” basit bilgisini bile öğrenemeyip, ehline küfür gibi gelen deyişle ney”i “çaldırtmak”tadırlar. Bu acı gidişe dur diyecek konumda olanların bir şeyler yapmasının vakti geldi de geçiyor sanırız.

*

KAYNAKÇA
1. Bahşî, Muammer Lutfi, Celâlüddîn Rûmî”nin Fikir Hayatındaki Tekâmül Devrelerine Kısa Bir Bakış, Konya 1943.
2. Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, MEB, İstanbul 1971, 1. Cilt
3. Beytur, Mithat Bahârî, Mesnevi Gözüyle Mevlânâ Şiirleri, Aşk ve Felsefesi, İstanbul 1943.
4. Çelebi, Âsâf Halet, Mevlânâ ve Mevlevîlik, İs-tanbul 1957.
5. Çelebioğlu, Amil, Mesnevi-i Şerîf, Manzum Na-hîfî Tercümesi, İstanbul 1967.
6. Mevlânâ, Mesnevi, Çev: Veled İzbudak, MEB Basımevi, İstanbul 1966, 1. cilt.
7. Fennî, İsmail, Divân-ı Kebîr ve Mesnevî”den Müntehap Parçalar, Konya Halkevi Kültür Dergisi Mevlânâ Özel Sayısı, Konya 1943.
8. Fürûzanfer, Prof. Bediuzzaman, Mevlânâ Celâleddîn, Ter: Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk, İstanbul 1963.
9. Gölpınarlı Abdülbaki, Mesnevi ve Şerhi, MEB Basımevi, İstanbul 1973, 1. cilt.
10. Gölpınarlı Abdülbaki, Şeyh Galib Divanından Seçmeler, 1000 Temel Eser, İstanbul 1973.
11. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1950.
12. İz, Mâhir, Tasavvuf, İstanbul 1969.
13. Koner, Muhlis, Mesnevi”nin Özü, Konya 1967.
14. Koner, Muhlis, Mevlânâ”nın Tasavvufu ve Av-rupa İdealist Filozoflarıyle Bir Mukayesesi, Konya Halkevi Kültür Dergisi, Mevlânâ Özel Sayısı, Kon-ya 1943.
15. Levend, Agah Sırrı, Divan Edebiyatı, Kelimeler, Remizler, Mazmunlar ve Mevhumlar, İstanbul 1968.
16. Mevlânâ Celâleddin, Divân-ı Kebir, İstanbul 1957-60, 5 cilt.
17. Mevlânâ, Divan-ı Kebîr”den Seçme Şiirler, MEB Yay. İstanbul 1959, 1961, 2 cilt.
18. Mevlevî, Tahir, Mesnevi Şerhi, İstanbul 1963.
19. Onay, Ahmet Talât, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, MEB, İstanbul 1996.
20. Tamtürk, Nejat, Açıklamalı Yahya Kemâl An-tolojisi, İstanbul 1972.
21. Tarlan Ali Nihad, Fuzulî Divanı, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1950.
22. Yaylalı, Kâmil, Mevlânâ”da İnanç Sistemi, İrfan Yay. İstanbul 1975
23. Yesirgil, Nevzat, Nedim Hayatı, Sanatı, Şiirleri, Varlık Yay. İstanbul 1969.