MEVLÂNÂ’NIN ÖĞRETİLERİNDE KULLUK BİLİNCİ

MEVLÂNÂ’NIN ÖĞRETİLERİNDE KULLUK BİLİNCİ

Kadir ÖZKÖSE

“İbadetlerin ruha zevk vermesini önemseyen Mevlânâ¸ şekle indirgenen¸ özden yoksun¸ samimiyetten uzak¸ merâsimden ibaret ibadetlerin anlamsızlığına dikkat çeker.”

Gerek hayat serüveni gerekse eserleri bağlamında Mevlânâ¸ aslî gayesini kulluk bilinci olarak nitelemektedir. Allah’a adanmış bir ömür sürmeyi hedeflemektedir. Sırf Allah’a kul olmayı şiâr edinmektedir. İbadetlerimizin tesir halkasını önemsemekte¸ ibadet ve ahlâk ilişkisine dikkat çekmekte¸ ibadetlere devamın kişide müsbet anlamda değişimler gerçekleştirmesini dile getirmektedir. Bu gerçeğe telmih sadedinde o şu hatırlatmada bulunmaktadır: “Eğer bizim ambarımızda hırsız bir fare yoksa kırk yıllık ibadet buğdayı nerde? Her günlük azar azar sâdıkâne ibadet taneleri niçin bu ambarımızda toplanmıyor?”[1]

İbadetin işlevselliği bu şekilde dikkat çeken Mevlânâ¸ kulluğun iddiayla değil tecrübeyle gerçekleştirilebileceğini öngörmektedir. İnandığımız Kur’ân’a saygı onun hayata geçirilmesi¸ Allah sevgisi gereğinin yerine getirilmesi¸ cennet talebi gereğince hareket edilmesi sonucunda gerçekleşecektir. O bu gerçeği şu misallerle anlaşılır kılmaktadır: “Mademki insanın yaratılmasındaki maksat¸ Allah’a ibadet etmektir. Şu hâlde¸ ibadetten kaçınan kişinin ibadet yeri cehennemdir. İnsan her işi yapabilir¸ fakat yaratılmasındaki esas maksat¸ onun Allah’a kulluk ve ibadet etmesidir. Ben¸ insanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye yarattım.’[2] âyetini oku da anla ki dünyadan maksat¸ ibadetten başka bir şey değil! Kitaptan maksat¸ hangi konuda yazılmışsa¸ o konunun gerektirdiği fenni¸ hüneri öğrenmektir; ama dilersen sen o kitabı başının altında kor¸ yastık da yapabilirsin. Fakat o kitap aslında yastık olarak kullanılmak için yazılmamıştır. Okunmak için yazılmıştır. O kitaptan maksat bilgidir¸ irfândır¸ irşâddır¸ insanlara faydalı olmaktır. Sen kılıcı çadır kazığı yahut mıh olarak kullanırsan¸ zafer yerine mağlûbiyeti tercih ettin demektir.

Hakk’ı Bilmek Ve O’na İbadet

İnsanların yaratılmasındaki maksat¸ onların Hakk’ı bilmesi ve O’na ibadet etmesidir. Fakat her insanın kabiliyetine göre bir ibadet yeri¸ bir ibadet şekli vardır. Kerem sahibi olan kişi¸ Allah’ın lütuf ve ihsanına karşı şükrederek ibadette bulunur. Kötü kişi ise¸ hastalık ve yoksulluk zamanında “Aman yâ Rabbi!” diye duaya başlar. Şu hâlde¸ kötü kişilerin başlarına vur da yere baş koysunlar. Kerem sahiplerine de ikramda bulun ki şükretsinler¸ iyiliklerde bulunsunlar. Şüphesiz Cenâb-ı Hak¸ cehennemi kötü kişiler için¸ cenneti de iyi kişiler için ibadet yeri (mescid) olarak yarattı.”[3]

Ona göre¸ âlemin yaratılmasındaki maksat¸ ibadetten başka bir şey değildir.[4] Âlemdeki varlıkların tamâmı Hakk’a tesbîh etmekte¸ her varlık yaratılışının gereğini yerine getirmektedir. Lisân-ı halleriyle bütün varlıklar Hakk’ı tesbîh etmektedir. Allah’ın halîfesi olarak yaratılan insan ise sorumluluktan âzâde olamaz; kulluğunu kesintiye uğratamaz; ibadetlerini sözde bırakamaz. Gelin Mevlânâ’ya kulak verelim ve onun ibadetleri aktifleştirme çağrısına dikkat kesilelim: “Sevgi (kulluk)¸ düşünce ve mânâdan ibaret olsaydı¸ bize oruç ve namaz lüzumlu olmazdı. Bağlılık ve sevgiden bir eser olsun diye dostlar birbirine armağan sunarlar. O armağanlar¸ bağlılığın ve sevginin şâhitleridir. Yani onlarda samimiyet ve beraberlik gizlidir. O ihsanlar¸ gönülde meydana gelen sevginin görünen şâhitleridir.”[5]

Kulların ibadetine ihtiyacı olmayan Allah’ın ibadetleri kullarının ihsana kavuşmasına vesile olarak gördüğünü belirten Mevlânâ Hz. Mûsâ’ya gelen vahyi hatırlatarak sözlerine devam etmektedir: “Yüce Allah¸ Hz. Mûsâ’ya şöyle vahvetti: Kullara ibadet edin diye emrettimse bir kâr¸ bir fayda elde edeyim diye değil¸ kullara ihsanlarda bulunayım diye. Hintlilere¸ Hintlilerin sözleri medihtir¸ Sintlilere¸ Sintlilerin. Onların beni tesbîh etmeleriyle münezzeh¸ mukaddes olmam. Bu tesbîh incilerini saymakla kendileri temizlenirler. Biz; dile¸ söze bakmayız; gönle¸ hâle bakarız. Kalp huşu sahibiyse kalbe bakarız¸ isterse sözünde kulluk ve aşağılık olmasın! Çünkü gönül cevherdir¸ söz söylemekse ârâz. Bu yüzden ârâz¸ iğretidir¸ maksat cevherdir.'”[6]

“Cevizler Çok Ama İçleri Boş”

İbadetlerin ruha zevk vermesini önemseyen Mevlânâ¸ şekle indirgenen¸ özden yoksun¸ samimiyetten uzak¸ merâsimden ibaret ibadetlerin anlamsızlığına dikkat çeker ve şöyle seslenir: “Allah der ki: Evet¸ ben ayıpları örtücüyüm¸ sırlarını söylemem. Ancak (birisini cezâlandırırsam¸) onun belâya uğramışlığına dair şu tek remzi söyleyeyim. Onu cezâlandırdığımın bir nişânesi şu; oruç tutmakta¸ duâ etmekte¸ namaz kılmakta¸ zekât vermekte¸ başka ibadetlerde bulunmakta¸ fakat ruhu bir zerre bile zevk duymuyor. Güyâ ne güzel ibadetler ediyor¸ ne hoş işlerde bulunuyor. Fakat bir parçacık bile tat yok. İbadeti kışırdan ibaret¸ iç yok. Cevizler çok ama içleri boş! İbadetlerin netice vermesi için zevk gerek. Tohumun ağaç olması için iç gerek! İçsiz tohum¸ fidan olur mu? Cansız suret de hayâlden başka bir şey değil.”[7]

Kıldığımız namazların¸ tuttuğumuz oruçların¸ yaptığımız hacların ve gerçekleştirdiğimiz cihadın inanca tanıklık ettiğinden bahseden Mevlânâ¸[8]şehvete düşkün nefislerin ibadetlere yanaşmadığını dile getirmektedir.[9]

Kula yakışan Allah’a itâattir. Kul ibadetle kendi gerçekliğini idrâk etmektedir. Kul ibadetten müstağnî davranamaz. Yakîn gelene kadar ibadete devam esastır. Yola düşmek¸ yolda olmak¸ kulluk yolunda yol katetmek¸ günün birinde nefis kuyusundan kurtulup yüce bir makama erişmek gerekmektedir. Sultanımız Allah olduğuna göre O yüce Sultan’a tâbi olmak gerekmez mi? Kâinat gemisinin kaptanı biz değil¸ bu geminin bir tayfasıyken¸ nasıl olur da kâinat gemisini yürütmeye kalkışabiliriz?[10]

Allah’ı unutup ağyâra yönelen¸ Allah’ın dışındaki otoritelere boyun eğenleri köpeğe¸ sadece ilâhî otoriteye boyun eğen velîleri arslana benzeten Mevlânâ¸ sözlerine şu şekilde açıklık kazandırmaktadır: “Ey dünyada mevki sahiplerinin¸ zenginlerin karşısında yerlere kapananlar! Sizler Hakk’ın dergâhına¸ o yüksek kapıya lâyık değilsiniz. Temiz olanlar şeker kamışı gibi mânevî şekerle doludurlar¸ siz içi boş birer kamışsınız. O zâlim köpeklere¸ bu alçaklar baş eğerler¸ onların huzurunda yerlere kapanırlar. Fakat aslan gibi olan velîler¸ o köpeklere meyletmezler. Fare huylulara kedi bey olur. Fare kim oluyor ki¸ aslanlardan korksun? O fare huylu kişiler¸ Allah’ın nûru ile nurlanmış¸ âdetâ Allah’ın güneşi olmuş velîden korkmazlar da¸ Allah’ın kedilerinden¸ köpeklerinden korkarlar.”[11]

Körlerin el yordamıyla yol katetmesine dikkat çeken Mevlânâ¸ Hak yolunda yürümek için sebeplere yapışmamızı istemekte¸ fırsatları kollamamızı¸ imkânları değerlendirmemizi¸ hayra koyulmamızı istemekte ve bizleri Hakk’ın ipine sarılmaya davet etmektedir. İlâhî emir ve yasakların dışında hiçbir mahalde dolaşmamamızı tavsiye etmektedir.[12]

“Allah’ın görmediği yer mi olur? Allah’ın bilmediği gelişme mi olur? Huzûr-ı ilâhîden ayrı kalmak müdür? Kulun kendini ilâhî huzurdan ötede görmesi düşünülebilir mi?” diye dikkatimizi çeken Mevlânâ¸ namazdayken de namaz dışında da Allah’ın huzurunda bulunduğumuz bilincine ermeye davet etmektedir. İbadetlerin devamlılığı esastır. En güzel kulluk¸ her daim Allah’ın bizleri gördüğü hissiyle hareket edip O’na lâyık bir duruş sergilemektir.[13] İş işten geçmeden aklımızı başımıza almalıyız. Kulluğun zamanında yapılması esastır. Vakte riâyet şarttır. Ölümden sonra her şey ayan beyan ortaya çıkacağı için¸ ölümden sonra inanmak bir anlam ifade etmeyecektir.[14]

Kulluk Aşkla ve Şevkle Yapılmalı

Bir kimsenin kullukta bulunmayıp¸ dinî vazifelerini yapmadan¸ farzarı îfâ etmeden¸ “Allah gafurdur¸ günahları örter. Merhametlidir¸ kullarına acır.” demesi de yine nefsinin hilesinden başka bir şey değildir. [15]

Kulluğun aşkla ve şevkle yapılmasını tavsiye eden Mevlânâ¸ âşıkla âbid arasındaki farkı şu şekilde açıklamaktadır: “Kullukta bulun da belki sen de âşık olursun. Kulluk nedir? Kulluk bir kazançtır ki amelle elde edilir. Kul¸ köle¸ kulluktan âzâd olmayı diler. Âşık ise ebediyen âzâd olmak istemez. Kul vardır¸ dâimâ elbise ister¸ bahşiş ister. Âşığın elbisesi ise dâimâ sevgilinin cemâlidir.”[16]

Konuyu özetlerken¸ Mevlânâ¸ “desinler” diye ibadet etmekten kaçınmamızı istemekte¸ yiğitlikten ve hünerden geçmemizi talep etmekte¸ ölene kadar işimize¸ hizmete ve güzel ahlâka devam etmemizi tembih etmektedir.[17] Bütün varlıklar Hakk’a râm olmaktadırlar. Kimse Allah’ın otoritesinden âzâde olamaz.[18] En büyük rütbe kulluk rütbesidir. Kurtuluş kulluktadır. Huzur Allah’a boyun eğmekle sağlanır. Kulluk zevkine erenler başkasına iltifat etmez. Kullukla sonsuzluğa kanat çırpanlar çer çöple oyalanmazlar. Ağzımızın tadı¸ yüreğimizin ateşi¸ başarının sırrı kulluktadır.

[1] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. I¸ beyit no: 382-383.

[2] 51/Zâriyât¸ 56.

[3] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. II¸ beyit no: 2986-2995.

[4] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. II¸ beyit no: 2988.

[5] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. I¸ beyit no: 2625-2628.

[6] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. II¸ beyit no: 1756-1761.

[7] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. II¸ beyit no: 3391-3397.

[8] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. V¸ beyit no: 183.

[9] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. V¸ beyit no: 3791; Karaköse¸ Mevlânâ’dan Düşündüren Sözler¸ s. 210-212.

[10] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. II¸ beyit no: 3453-3454.

[11] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. III¸ beyit no: 3001-3004.

[12] Mevlânâ¸ Mesnevî¸ c. VI¸ beyit no: 3492; Karaköse¸ Mevlânâ’dan Düşündüren Sözler¸ s. 235-236.