MEVLÂNA VE MEVLEVİLİK”İN TÜRK TOPLUM HAYATINDAKİ YERİ VE ÖNEMİ – Nazif Öztürk

MEVLÂNA VE MEVLEVİLİK”İN TÜRK TOPLUM HAYATINDAKİ YERİ VE ÖNEMİ

Nazif Öztürk

“Size, gizlide ve açıkta Allah”tan korkmayı, az yemeyi, az uyumayı, az konuşmayı, isyan ve günahları terk etmeyi, oruç tutmayı, namaza devam etmeyi, sürekli olarak şehveti terk etmeyi, bütün yaratıklardan gelen cefaya tahammüllü olmayı, aptal ve cahillerle oturmamayı, güzel davranışlı ve olgun kişilerle birlikte bulunmayı vasiyet ediyorum. İnsanların en hayırlısı, insanlara yararı olandır. Sözün en hayırlısı, az ve anlaşılır olanıdır”.

Mevlânâ”nın Vasiyeti(Eflaki, C.II,s.8)

Mevlâna, İslâmiyetin özünü bilen; tefsir, hadis, kelâm gibi dinî ilimlere vâkıf; döneminin düşünce hayatına hâkim, âlim, mutasavvıf, şair bir şahsiyettir. Onu tarihin müstesna maneviyat önderlerinden biri haline getiren bir diğer yönü de mütefekkir kişiliğidir. Mevlâna tefekkürü; din, ilim, felsefe ve tasavvuf süzgecinden geçirmiş, îman ve sevgi potasında eritmiş, zaman ve mekânla aşınmayan sağlam bir düşünce sistemi haline getirmiştir. Onbinlerce beyitlik hikmet ve irfan hazinesi durumundaki eserlerinde, kelâm ve felsefenin en çok tartışılan meselelerini herkesin anlayabileceği örneklerle izah ederek, net çözümler ortaya koymuştur.

Mevlâna bin yıllık Türk kültür tarihinin en büyük simalarından biridir. O yalnız büyük bir şair, bir tarikat kurucusu, derin bir sûfi, etraflı bir âlim değil; aynı zamanda ve hepsinden önce Anadolu”da kurulmaya başlayan yeni kültür unsurları arasında büyük bir kaynaşma ve birleşme temin eden derin bir ruh ve hamle adamıdır1

Mevlevîlik, ilhâmını mutlak manada Kur”ân ve Hadisten alan, “bende benden bir şey bırakmadı” dediği aşkın gerçek hürriyet olduğunu idrak eden ve bu idrakle  merkezinde “aşk” bulunan; muhitine dalgalar halinde aşkı yayan Hz. Mevlâna”nın öğretileri üzerine oğlu Sultan Veled ve torunu Ulu Ârif Çelebi tarafından müesseseleştirilmiştir2

Bu tarikat; âşık, ârif, âlim, kâmil, fâzıl ve hakîm mürşitler vasıtasıyla uzun asırlar boyunca insanlığı güzelliğe, iyiliğe, doğruluğa, sevgiye, hoşgörüye ve güzel ahlâka davet etmiş; bunun mekânlarını ve icrâ usûllerini mükemmel bir şekilde ortaya koymuştur. Bu mekânlar, gerçekleştirilen tasavvuf terbiyesine paralel bir şekilde verilen nazarî ve amelî eğitimle devrinin en büyük şâir ve hattatları, Türk mûsikîsinin en kudretli bestekâr ve icrâcıları yanında çok fazla müzehhib, mücellid, nakkaş ve ressamı yetiştiren birer feyiz menba”ı olmuşlardır3

Sosyal hayatımıza nezâketi, nezâheti ve zarâfeti yerleştiren; Anadolu, Balkanlar Kıbrıs, Arabistan Yarımadası ve Kuzey Afrika”da büyük gelişme gösteren, pek çok devlet adamı, âlim ve sanatkârı müntesipleri arasına alan; sayısız ilim ve sanat eserinin vücut bulmasında ilham kaynağı, teşvik ve hareket unsuru olan Mevlevîlik, İslâm medeniyetinin önemli bir parçası olarak varlığını, yedi asırdan beri sürdürmektedir.

Ummandan bir katre olarak belirtmeye çalıştığımız bu ve benzeri özelliklerinden dolayı Mevlâna ve Mevlevîlik; içinde yaşadığı Türk toplumunu çok etkilemiş; Onun sosyal, siyasî ve kültürel ve dinî hayatı üzerinde derin izler bırakmıştır. Anadolu Selçukluları ve beylikler döneminden başlamak üzere, 1925″de diğer tekkelerle birlikte Mevlevîhânelerin kapatılmasına kadar hükümdarları, devlet adamlarını ve diğer yöneticileri etkilemiştir. Posta oturan Mevlevî şeyhleri, döneminin devlet adamlarıyla görüşmüşler, zaman zaman bu kesimle aralarında akrabalık bağları kurulmuştur.

Mevlâna”nın; sağlığında bir tarikat kurmadığı ve bir şeyh gibi davranmadığı  halde, Konya”da döneminin devlet adamlarından büyük sevgi ve saygı gördüğü  bilinmektedir 4. Konya”ya geldiğinde Selçuklu devlet adamı Taceddin Mu”tez tarafından bir medrese ve bitişiğinde bir cemaathâne yaptırılarak Ona tahsis edilmiştir.

Türk tarihinde siyasî iktidarların sûfi çevrelerle temas ve ilişkileri Büyük Selçuklular dönemine kadar uzanır5. Selçukluların kurucusu olan Tuğrul Bey(993-1063) in, XI. Yüzyılın ünlü İranlı Kalenderi şeyhi ve şairi Baba Tahir-i Uryân-ı Hemadâni ile ilgilendiğini, onun desteğini kazanmaya çalıştığını biliyoruz 6. Bu yakınlaşma bazan devlet başkanları ve diğer yönetim çevrelerinin şahsî ilgi ve bağlılıklarından, bazan de sultanların bir siyâsî meşruiyet arama düşüncelerinden kaynaklanmaktadır.

Kaynaklarımız, Anadolu Selçuklu yönetiminin, XIII. Yüzyılın başlarındaki Moğol istilâsı sebebiyle vukû bulan göçlerin Anadolu topraklarına taşıdığı sûfi çevrelerle çok yakından ilgilendiğini, onlara vakıf araziler tahsis ederek geniş mâlî imtiyazlar tanıdığını gösteriyor7. Anadolu Selçuklu yönetimi böyle bir politika gütmekle hiç şüphesiz bir yandan şehir ve kasabalarda İslâm kültürünün sağlam bir şekilde yerleşmesini ve renkli bir kültür hayatının oluşmasını, bazı ıssız bölgelerin iskânını sağlarken, öte yandan da hem bu sûfi çevreleri kontrol imkânına sahip oluyor, hem de onlar vasıtasıyla halk üzerindeki hakimiyet hakkına bir nevi dinî temel kazandırıyordu.

Diğer taraftan milletler ve coğrafyalar aşarak yeni bir ülkeye gelen Mevlâna”nın da başta sultanın bizzat kendisi olmak üzere zamanın Selçuklu yöneticileriyle çok yakın münasebetlerde bulunduğu, hatta bunlardan bazılarının ona mürid olduğu bilinmektedir. Esasen Anadolu”ya dışardan henüz gelmiş, bu topraklar üzerinde kesin bir şekilde yerleşmek isteyen ve kendine taraftar bulmak zorunda olan bir mürşidin, kendine en büyük desteği zamanın siyasî iktidarında araması, onu arkasına almak istemesi kadar tabiî bir şey olamazdı. Bu karşılıklı ilişki, daha  Mevlâna”nın babası zamanında başladı. Ahmet Eflâki”nin Menâkibu”l-Arifin”i, Mevlâna”nın, devrin ileri gelen yöneticilerine yazdığı mektuplarını ve onun Selçuklu otoriteleriyle olan ilişkisini, bize oldukça canlı bir şekilde nakleder8. Moğolların Anadolu”ya hakim olmasından sonra da Mevlâna”nın bu kesimlerle olan yakın ilişkisi devam etmiştir. Tıpkı Anadolu Selçuklu  sultanları ve diğer yönetici çevreleri gibi, Moğol yüksek idarecileri de, bu büyük sûfinin gerek bürokrasi, gerek esnaf ve her kesimden halk arasında ne ölçüde etkin ve yaygın bir nüfuza sahip bulunduğunu biliyorlar ve ona göre davranıyorlardı 9.

Mevlâna Celâleddin”in vefatından sonra hilâfet makamına geçenlerin de, merkezî yönetim çevreleriyle ilişkilerini sürdürmeye âzami gayret sarfettikleri, bu çevrelerin siyasî, desteğini sağlayarak tarikatın yayılması açısından, bunu bilerek ve şuurlu bir şekilde sürdürdükleri anlaşılıyor. Siyasî otoritelerle kurulan bu yakın ilişkiler sonucu tarikata sağladıkları vakıflar, daha XIV. Yüzyılın başlarından itibaren Mevleviliğe, ilerdeki gelişmesi için gerekli güçlü bir ekonomik zemin yarattı. Moğol idaresinin zayıflamasıyla birlikte Anadolu”nun batısındaki uç mıntıkalarda birer mahallî güç olarak yavaş yavaş yerlerini almaya başlayan Türkmen beylikleri yöneticilerinin, kendilerini halk nazarında meşrû bir zemine oturtabilmek için sûfi çevrelere gösterdikleri yakınlık, Mevlâna Celaleddin”in torunlarının da dikkatini çekmekte gecikmedi. Coşkun bir mistik  yapıya sahip olan Ulu Ârif Çelebi, babası Sultan Veled”in sağlığında önce Moğol hakimiyeti altındaki Selçukluların doğu topraklarına gitmiş, Sivas, Tokat, Bayburt, Erzurum, Irak, Tebriz, Merend ve İlhanlıların başkenti Sultaniye”de  önde gelen yöneticilerle görüşmüştür 10. Mevleviliğin kurumsallaşma tarihi açısından asıl önem taşıyan seyahatler ise, babası Sultan Veled”in 1312 yılında 86 yaşında vefatından sonra Batı Anadolu”da ortaya çıkan Türkmen beyliklerine yapılan ziyaretlerdir. Ulu Ârif Çelebi peşpeşe yaptığı seyahatlerle Menteşeoğulları, Aydınoğulları, Germiyanoğulları ve nihayet Eşrefoğulları Beylikleri”nde Mevleviliği tanıtıp yerleştirmeye muvaffak olmuştur 11. Kütahya, Denizli, Manisa ve Birgi gibi önemli beylik merkezlerini içine alan bu seyahatlerde, Ulu Ârif Çelebi”nin muhatabı sıradan halk değil, beylik aristokrasilerini temsil eden yöneticilerdir. Menteşeoğulları”ndan Mesut Bey, Aydınoğulları”ndan Şucâu”d-din İnanç, İlyas ve Mehmed Bey, Germiyanoğullar”ndan Alişiroğlu Yakub Bey ve Eşrefoğulları”ndan Mehmed Bey, bu seyahatler sırasında Ulu Ârif Çelebi ile tanışmışlar, Mevleviliğe intisap ederek tarikatın Konya dışındaki ilk önemli örgütlenme merkezlerinin temellerini atmışlardır 12. Kütahya”da oturan Germiyanoğlu Yakup Bey Ulu Ârif Çelebi”nin müridi olmuş, bugün cami olarak kullanılan Kütahya merkezindeki Mevlevîhâneyi inşa ettirerek, buraya büyük araziler vakfetmiştir 13. O dönemde deniz seferleri yapan Umur Bey, Mevlâna”nın himmetlerini niyaz etmiş; Kütahya”ya paralel olarak Batı Anadolu”da Afyon 14, Manisa 15ve Muğla16 mevlevîhâneleri kurulmuştur.

Mevlevî kaynaklarına göre, bu yakınlaşma ve sıcak ilişkilere paralel olarak yöneticiler ile Mevlâna ailesi arasında akrabalık ilişkileri de gerçekleşmiştir. Germiyanoğlu Süleyman Şah, Sultan Veled”in kızı Mutahhara Hatun ile evlenmiş, bu evlilikten Devlet Hatun dünyaya gelmiştir. Daha sonra Devlet Hatun beşinci sırada tahta geçen Osmanlı Padişahı Yıldırım Bâyezıd(1389-1402) ile  evlenecektir 17. Bu evlilik dolayısıyla Kütahya şehri 1381 yılında Devlet Hatun”un “cihazı” olarak Osmanlılara geçmiş ve Şehzâde Yıldırım Bayezıd buraya vali tayin edilmiştir18. Bu ırsî yakınlık, Osmanlı sultanlarının Mevlevîleri “akraba” olarak kabul etmelerine vesile olmuştur. Tahta yeni geçen Osmanlı sultanlarına, Edirne kapısı dışında düzenlenen muhteşem merasimlerle, Mevlevî şeyhi tarafından kılıç kuşatılması geleneği bu tarihî bağa dayanmaktadır19. Bu evlilikten, fetret döneminin sonunda, devleti yeniden toparlayarak tahta oturan Şehzâde Mehmet Çelebi(1413-1421) dünyaya gelmiştir 20.

Tarihin ilerleyen safhalarında Fatih Sultan Mehmed(1444-1481) ve II. Bayezıd(1481-1512)”a Sadrazamlık yapmış olan alim ve devlet adamı Sinan Paşa”nın kızı Sitti Hatun ile Mevlâna”nın torunlarından Âbid Çelebi izdivaç edecektir. Bu iki evlilik sonunda meydana gelen irsî akrabalık, Osmanlı Sultanları ile Mevlevîleri daha da yakınlaştırmıştır21.

Amaçları ne olursa olsun, karşılıklı sürdürülen iyi ilişkiler ve kurulan dostluklar sebebiyle Osmanlı sultanları, özellikle II.Murad(1421-1444), II. Bayezıd(1481-1512), I. Selim(1512-1520) ve III. Murad(1574-1595) Mevlevîliğe büyük ilgi göstermişlerdir. Selçuklular ve Beylikler döneminden sonra ilk Osmanlı Mevlevîhânesini, kendisi de bir Mevlevî olan Çandarlı Ali Paşa Serez”de yaptırmış; bunu II. Murad”ın  Edirne”de 1435″de tamamladığı Muradiye Camii yanına imaretle birlikte yaptırdığı Mevlevîhâne takip etmiştir22.

Özellikle XVI. Yüzyılda II. Bayezıd devrinden itibaren Mevlevîler, Osmanlı sultanlarından ve diğer devlet adamlarından büyük ilgi görmeye başladılar. Zaten sûfiliğe meyli olan Sultan II. Bayezıd, Mevlâna”ya karşı engin saygısından dolayı Konya”daki türbede bir hayli tamirat ve değişiklik yaptırmıştır23. Padişahın Konya”da Çelebilik makamında bulunan Hüsrev Çelebi(ö.1561)”ye derin muhabbet duyması, o dönem pek çok devlet ricalinin Mevlevîliğe intisap etmesine sebep olmuştur24.

Fatih Sultan Mehmed(1444-1481), İstanbul”un fethinden sonra, kiliseden çevirdiği Kalenderhâne Camii”nin vakfiyesinde; “âlim, dindar, dünyadan el-etek çekmiş bir şeyhin ve bir  nâzırın, Cuma günleri namazdan sonra semâ meclislerinde Mesnevî ve ardından Kur”ân-ı Kerim”den cüzler okuyacak bir hâfızın, semâzenlerle birlikte semâ yapacak dört mutribin” görevlendirildiğini anlatmaktadır25.

Osmanlı sultanlarından, tasavvuf erbabına olan bu ilgi, gönderilen hediyeler ve türbelerine yapılan maddî yardımlarla ortaya konulmuştur. Yavuz Sultan Selim, Mevlâna Dergâhı”na bir hayli vakıflar tahsis etmiş; türbe kubbelerini kurşunlarla kaplatmış, etrafını duvarlarla çevirtmiştir. Mescid ve türbeye uzaktan su getirterek güzel bir şadırvan yaptırmıştır. Mevcut kitabeden bu şadırvanın, 923/1517 tarihinde inşa edildiği anlaşılmaktadır. Bu olay Nişancı Tarihi”nde şöyle nakledilir: “Medine-i Konya”da âsûda olan Hz. Monla Hünkâr”ın mezâr-ı pürenvâr-ı şerifi kurbüne su getirip bir âli şadırvan binâ eyledi, sene 923”26.

Bağdat seferi dönüşünde Türbedâr Osman Dede ile görüşen Kanuni Sultan Süleyman(1520-1566), Mevlâna külliyesinin önemli bir parçası olan semâhâne ve mescidi bina ettirmiş, ayrıca Mevlâna ve oğlu  Veled Çelebi için mermerden sandukalar yaptırmıştır27.

II. Selim(1566-1574) Konya”da Mevlâna dergâhı yakınında büyük bir imaret yaptırmıştır. Bu hususla ilgili vakfiyesinde; imaretin yerini, amacını, hazırlanacak yemek türlerini, kimlere ikram edileceğini, bu hizmette görev alacakların niteliklerini, çalışan personele ödenecek ücretler ile gelir sağlayacak olan gayrımenkulleri ayrı ayrı belirtmiştir. Vakfiyede imaretin amacı şöyle anlatılmaktadır: “Konya şehri kutuplarının kutbu, irşad ve hidayet mihveri olan Mevlâna Celâleddin Hazretlerinin Türbesi civarında, oraya gelip uğrayan müslüman fukarâsını doyurmak ve misafir etmek için bu imaret yaptırılmıştır”28.

Bu ifadelerden sonra vakfiyede, imaretin giderlerini karşılamak üzere vakfedilen akarlar sayılmaktadır. Silifke, Mut, Konya sahrası ve Bayburt”a kadar uzanan bölgelerde 31 köy, 8 mezraa ve 2 yerin mahsulü olmak üzere toplam 41 kalem taşınmaz, belirtilen amaçlar için bir vakfiyede vakfedilmiştir29. Padişah ve devlet adamlarının haricinde, sade vatandaşlar ve Mevlâna ahfadından gelen, Âbid Çelebi(ö.1203/1496-97) ve Veled Bey gibi Mevlevî aşıklarının da mallarını vakfettikleri görülmektedir30.

Günümüzden tam bir asır önce, Konya Şer”iyye Mahkemesi”nde verilen 25 Zilkade 1320/5 Şubat 11203 tarihli bir ilamda, Evkâf-ı Celâliye”nin malvarlığı arasında; Aksaray İli, Akşehir İlçesi, Başara ve Kayı öyüğü köylerinde mezraalar, 3 han,1 ev, 58 dükkân, 1 kahvehâne, 9 mağaza ve bahçelerden söz edilmektedir31.

Osmanlı sultanlarının Mevlâna ve Mevleviliğe duydukları ilgi ve saygı, Osmanlı Devleti”nin parçalanıp dağılmasına kadar devam eder. Her padişah, mevlevî eserlerini onartır, giderlerini karşılamak üzere vakıflar kurar, onlara muafiyetler tanır, temlikler yapar.

Mevlâna ve Mevlevîliğe gösterilen saygı ve bağlılık bu yapılanlardan ibaret değildir. Mevlâna ve Mevlevîlikle ilgili kurulan vakıflar ve yapılan temliklere ayrıcalık tanınarak, bu taşınmazların tamamı “Celâliye Vakıfları” adı altında toplanmıştır. Altı asır süren Osmanlı döneminde sadece dördü “guzât” ve dördü de “eizze” olmak üzere sekiz  şahsiyet adına kurulan vakıflara  tanınan özerklik Mevlâna vakıflarına da tanınmıştır. Müstesna evkâf olarak vasıflandırılan bu vakıflar; hükümetin ve evkâf idarelerinin müdahalesi olmadan, doğrudan doğruya hususî mütevellileri tarafından serbestçe idare ediliyorlardı  32.

Eizze vakıfları; manevi yönden toplum üzerinde geniş nüfuza sahip, yetişkinlerin eğitiminde tekke ve zaviyeler yoluyla müessir rol oynayan, Mevlâna Celâleddin-i Rumî gibi din ve tarikat büyüklerine tahsis edilmiş toprakların veya bu kişi ve ahfâdının özel mülkleri olan gayrimenkullerin vakıflaştırılması suretiyle ortaya çıkıyordu. Bunlardan, Abdulkadir-i Geylânivakfı, Bağdat ve Musul; Mevlâna Celâleddin vakfı, Konya ve çevresi; Hacı Bektaş-ı Veli vakfı, Ankara ve Kırşehir, Hacı Bayram-ı Veli vakfı ise Ankara-Konya arasında bulunuyordu 33.

Mevlevîlere tanınan bir diğer ayrıcalık da, bütün tekke ve zaviyelerin şeyhleri Şeyhü”l-İslâmlık makamının inhası üzerine yapılırken; Mevlevîhâne postnişinliklerine getirilecek çelebilerin, Konya merkez Dergâhı”nda şeyh olan zatın düzenlediği meşihatnâme ile tayin edilmesidir. Bu temel ilkeye uyulmadığının görülmesi üzerine III. Selim(1789-1807) zamanına ait bir belgede; “Memâlik-i mahrûsede vâki bil-cümle tekâyâ ve zevâyâ-i mevleviyyenin meşihat ve tevliyeti bâ-hatt-ı hümâyûn Konya”daki meşihatnâme ile olmaktadır. Bununla beraber bazen kadılar veya nâibler de zaviyelere tayinler yapmışlardır. Bu usûle aykırıdır, onun için bu tür tayinlerin iptali ve kayıtlarının kaldırılması” gerekir, denilmektedir 34.

Müstesna vakıflar arasında bulunan Celâliye Vakıfları“nın mal varlığının tespiti, bu vakıflara yapılan aynî ve nakdî bağışların miktarı, yıllar itibariyle elde edilen gelirin genel toplamı başlı başına bir çalışmayı gerektirmektedir. Ne yazık ki, bu konu üzerinde şimdiye kadar, Osmanlı, Vakıflar ve Mevlâna arşivleri üzerinde detaylı ve yeterli bir çalışma yapılmamıştır. Şüphesiz bu arşivlerde bulunan belgeler üzerinde yapılacak araştırma, vakfın ekonomik boyutunun ortaya çıkartılmasının yanında; başta Konya olmak üzere Mevlevî dergâhlarının fonksiyonu hakkında bize geniş ve aydınlatıcı bilgi verecektir. Bizden öncekiler gibi, bizim de şimdilik S. Faroqhi”nin ortaya koyduğu rakamlarla yetinmemiz gerekiyor 35.

II. Bayezıd zamanında, Celâliye vakıflarının geliri Fatih devrine nazaran bir haylı artmış görünmektedir. Bu dönemdeki toplam gelir, 56116″sı Türbe”ye, 2439″u vakfa bağlı olan Camiye ait olmak üzere 58555 akçe idi. İ. Hakkı Konyalı”nın verdiği bilgilere göre, bu yirmi yıllık süre içinde Celâliye Vakfı, 10 tarla, 2 köy, 1 dolap yeri, 3 değirmen, 2 han, 5 bağ ve 6 grup dükkân veya dükkân yeri, hamam hisseleri ve Türbe Mahallesi”nin resm-i arus ve resm-i ağnam vergilerini kazanmış bulunuyordu 36.

Kanuni Süleyman zamanına ait tahrire göre, Mevlâna vakfının geliri 96766 akçeden ibarettir. Gelir kaynakları; 6 köy, 1 mezraa, 1 hamam, 14 bağ, 23 hane ve dükkân, 3 değirmen, 34 parça tarla, 167 ev ve 11 dolap olarak sayılmaktadır 37.

Bu konuda III. Murad(1574-1595) dönemi defterlerinden daha detaylı bilgi elde etmek mümkündür. Bu dönemde vakıf üç esas kısımdan ibaretti. Türbe, Camii ve Lalâ Hanigâhı. Bunlar arasında en önemlisi türbe vakfı idi. Toplam olarak 139507 akçelik gelirden ancak 8770″,i Lalâ-i Sultan Alaeddin vakfına ve 3706 akçesi Camiye ait bulunuyordu. Gelirin en büyük kısmı 58000 akçe ile vakıf köylerden geliyordu. Konya”daki hamam, dükkân ve başka taşınmazlardan Dergâh senede 10492 akçe gelir elde ediyordu. Bağ ve bahçeleri de çoktu; fakat onlara ait olan kayıtlar kısmen yırtılmış olduğundan genel bir toplam vermek mümkün olmuyor 38. Daha sonraki yıllarda IV.Murad(1623-1640), Oğla köyünün cizyesini tahsis etmiştir. XVIII. Yüzyılda ise Karaman cizyesinden yapılan tahsilatlardan sık sık bahsedilmektedir. 1810 yılında yazılan bir arza göre, Dergâh tıraş pahası ve şem-i revgan geliri olarak Konya cizyesinden 28912 akçe almakta idi. Ayrıca Dergâh”a gelen hediyelerin bedeli büyük bir yekün tutuyordu. III. Murad devrinde gelen hediyelerin satışından Dergâh”a her sene 500 akçelik gelir sağlanıyordu 39. Bu gelirlerden mütevelliye hergün 30, seccade şeyhine 20, mescid imamına 5, mesnevihana 6, Celâliye Medresesi”nin müderrisine 20 akçe veriliyordu 40. Hiç kuşkusuz, Dergâh ve müştemilâtında çalışanlar bu görevlilerden ibaret değildi. Mevlâna Celâleddin(604/1207-672/1273)”den başlamak üzere Abdulhalim Efendi(1272/1856-1344/1929)”ye kadar geçen yedi asra yakın zaman içerisinde Konya”daki merkez Dergâh”ta 34 şeyh efendi görev yapmıştır 41. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv”inde bulunan  esas defterleri üzerinde yaptığımız araştırmalardan ise, 1026/1617-1083/1673 tarihleri arasında yapılan tayinlerden bu dergâh ve müştemilâtında; Müderris 1, Mukayyıd 1, İmam 5, Seccâde Şeyhi 1, Mesnevihan 2, Müeddib1, Müezzin 2, Sîracî 2, Türbedâr 1, Ferraş 3, Hâfız-i Keyl 1, Aşirhan 2, Mütevelli 2, Buharihan 1, Hatib 1 Cüzhan 19, ve Devirhan 10  olmak üzere toplam 55 kişinin görev yaptığı anlaşılmaktadır 42.

Osmanlı sultanlarından, III. Selim, II. Mahmud, Abdulmecid ve Mehmed Reşad mevlevîliğe intisap etmişler; II. Süleyman, II. Ahmed, II. Mustafa, III.Ahmed, I. Mahmud, III. Mustafa, III. Selim, II. Mahmud, V. Murad ve V. Mehmed(Reşad) Mevlevî şeyhleri elinden kılıç kuşanmışlardır 43. Sultan III. Selim, 1789″da saltanat makamına cülûs eder etmez, Mevlâna”ya olan sevgi ve saygısının bir nişanesi olarak, mucidi ve bestekârı olduğu “mevlevî ayin-i şerifi”ni, dönemin Galata Mevlevîhânesi Şeyhi Galip Dede”ye tevâzu ile arzetmiş; sondan bir önceki Padişah olan Mehmed Reşad(11209-1918), 1910″da Yenikapı Mevlevîhanesi”ni yenibaştan inşa ettirmiştir 44. Bütün bu himmet ve ihtiramlarla birlikte, Türk Toplum ve devlet  hayatındaki Mevlâna ve Mevlevilik tesiri sadece yöneticilerle sınırlı bir olgu değildir. Onun tesiri toplumun bütün kesimlerini sarmalamış, bütün dünyada olduğu gibi yediden yetmişe Türk Milleti”nin  her ferdini etkilemiştir.

Mevlevîliğin, kent merkezli bir tarikat olduğu bilinmektedir. Entelektüel seviyesinin yüksek olması; Mevlâna”nın eserlerini Farsça yazması ve başta Dîvân”ı olmak üzere, eserlerinin derin tasavvufî bilgiler ihtiva etmesi gibi sebepler yüzünden, Mevlevîlik genel anlamda toplumun seçkin sınıflarını celbetmiştir. Farsça bilmeyenler için Mevlâna”nın eserleri defalarca Türkçe”ye tercüme edilmiştir. Mesnevî”nin ilk Türkçe manzum tercümesi XV. Yüzyılda Muînî tarafından II. Murad adına yapılmıştır 45. Yine aynı asırda Dede Ömer Rüşenî(ö.1486), Ney-nâme ve Coban-nâme adlı mesnevîlerini Mevlâna”nın Mesnevî”sinden ilham alarak yazmış, Mesnevî”nin bazı bölümlerini serbest bir anlatımla tercüme etmiştir 46. Ayrıca Mesnevî şerhleri de çoktur. Bunlardan bazıları; Surûrî, Sûdî, Şem”î, Ankaravî İsmâil Rusûhî Dede, Abdülmecid Sivasî, Sarı Abdullah, İsmâil Hakkı Bursevî, Şeyh Murâd-ı Buhârî, Şifâî Derviş Mehmed, Âbidin Paşa”nın yaptığı şerhlerdir.

Osmanlı döneminde bu çalışmalarla başlatılan Mesnevî”yi tercüme ve şerh etme faaliyetleri, Cumhuriyet döneminde de artarak devam etmiştir. Hatta diğer eserleri de bu kervana katılmış, Mevlâna”nın bütün eserleri değişik ilim adamları tarafından defaatle Türkçe”ye çevrilmiştir. Ahmet Remzi Akyürek, Tahirü”l-Mevlevî(Olğun), Veled Çelebi(İzbudak), Midhat Bahârî Beytur, Ferıdun Nafız Uzluk, Ahmet Avni Konuk, Abdulbaki Gölpınarlı, Kemal Edip Kürkçüoğlu, Mehmet Önder, Feyzi Halıcı, Veysel Öksüz, Şefik Can ve Âmil Çelebioğlu Cumhuriyet döneminde Mevlâna”nın eserlerini tercüme eden, şiirlerini ve ilmî araştırmalarını Mevlâna”ya hasreden şair, ilim adamı ve Mevlâna dostlarından bazılarıdır.

İlk dönem Anadolu Edebiyatı, sözlü kültüre dayanmaktadır. Bizim yazılı edebiyatımıza ait ilk ürünler, XIII. Yüzyıla aittir. Bu asırda Mevlâna, hacimli ve muhtevalı eserleriyle Türk Edebiyatı”nın Anadolu”da gelişmesine ve yayılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. XIV. Yüzyılda Gülşehrî”nin Mantıku”t-Tayr”ı ve Aşık Paşa”nın Garîb-Nâmesi”nde gerek vezin, gerek muhteva yönünden Mesnevî”nin etkileri açıkça görülür. Mevlâna fikriyatı, asırlardır Türk düşünce ve toplum hayatı üzerindeki tesirlerini sürdürür. Şairlerimiz oradan ilham alarak şiirlerini yazarlar.

Aynı zamanda İstanbul/Galata Mevlevîhânesi postnişîni olan  Şeyh Galib”in dîvan edebiyatının son mükemmel eseri olan Hüsn ü Aşk adlı eseri, feyzini Mesnevî”ye borçludur. Samimi bir Mevlâna aşığı olan Şeyh Galib”in tasavvufî düşüncelerinin kaynağı Mevlâna”nın eserleri olmuştur. Örnek vermek gerekirse, Mevlâna”nın insan sevgisi, Şeyh Galib”de:

      “Hoşca bak zâtına kim zübde-i âlemsin sen

Merdüm-i dîde-i ekvân olan âdemsin sen”

Aynı dönem önemli şairlerimizden Yahyâ Kemal Beyatlı da  Mevlâna ve Mesnevî”ye olan  hayranlığını şu mısra ile ifade etmektedir:
“Mesnevî şevkini eflâka çıkarmış nâyız
Haşredek hem-nefes-i Hazret-i Mevlâna”yız”

Görülüyor ki Mevlâna”nın görüş ve düşünceleri Türk Edebiyatı”nın bütününe mal olmuş; ölümünün üzerinden yedi asır geçmesine rağmen, Türk toplum ve kültür hayatı üzerindeki tesirleri artarak devam etmektedir.

Bütün milletlerde olduğu gibi, hükümdarından sade vatandaşına, esnafından çiftçisine, şehirlisinden köylüsüne kadar âdeta Türk Milleti”nin bütün fertleri Mevlâna sevgisiyle dopdoludur. Sayıları yüzlerle ifade edilen Mevlevîhânelerde, gönüllerin terbiyesi ile birlikte, insanda mevcut olan yetenekler ortaya çıkartılmış; müzik aletlerinin mimarinin, tezhibin, hat sanatının ciltçiliğin ve güzel sanatların en nadide numuneleri buralarda meydana getirilmiştir. Bestelerin en güzelleri buralarda yapılmış ve icra edilmiştir.

Mevlâna, ufkunun genişliği, düşüncelerinin yüksekliği, ifadelerinin sadeliği ve insanî meziyetlere sahip oluşu ile dünyanın büyük dahileri arasında yerini almıştır.

Anadolu toprakları üzerinde yaşayan insanlar, Mevlâna”nın şahsında Türk-İslâm kültüründe bir senteze ulaşmıştır. Mevlâna Belh”ten getirdiği duygu ve düşünce yapısına, çocukluğundan beri teneffüs ettiği tasavvuf veçhesini eklemiş, Türk insanının muhtaç olduğu manevî kültür iklimini hazırlamıştır. Aşkın imbiklerinden süzdüğü fikirleriyle  devrinin ve sonrasının insanlarına, yaşama sevinci ve mutluluk iksiri sunmuştur.

Dünyanın her yerinde olduğu gibi, kendi ülkemde de insanlar Mevlâna”nın düşünce denizine dalmak ve sonsuz ufuklara doğru kulaç atmak istemektedir. Bu genel istek doğrultusunda, Başkanı olduğum demokratik sivil bir toplum ve kültür kuruluşu olan Türkiye Yazarlar Birliği”nin öncülüğünde; bugün Türkiye Cumhuriyet Devleti”nin Başkenti Ankara”da; Osmanlı döneminin Pây-ı tahtı olan İstanbul”da ve Anadolu Selçukluları”nin devlet merkezi ve Hz. Mevlâna”nin bağrında istirahat ettiği Konya”da seçkin dinleyicilerin huzurunda haftanın muhtelif günlerinde Mesnevî okunmaktadır. Pazartesi günleri Ankara”da yapılan Mesnevi dersleri, bir radyo aracılığı ile bütün başkentlilere dinletilmektedir.

Varlığın sırrına ermek, yaratılanı ve yaratanı tanımak için, dün olduğu kadar bugün de insanlık, Mevlâna”nın kılavuzluğuna muhtaçtır. Onu rahmetle anıyor, himmetini niyaz ediyorum

1 Ülgen, Hilmi Ziya, “Selçukluların Çöküşü Zamanında Konya”,Mihrab Dergisi, İstanbul 1923.

2 Önder, Mehmet, “Mevleviliğin Sistemleşmesi, Sultan Veled ve Diğer Postnişînler”,Konya”dan Dünyaya Mevlâna ve Mevlevîlik, İstanbul 2002, s.131-158.

3 Derman,Uğur, “Mevlevîlik ve San”at”, Konya”dan Dünyaya Mevlâna ve Mevlevîlik, İstanbul 2002, s.203-220.

4 Mevlâna”nın babası Bahâeddin Veled(ö.628/1231), bulunduğu ve uğradığı şehirlerde daima devlet adamlarının ve ilim erbabının teveccühünü kazanmış bir zattı. Anadolu Selçuklularının en güçlü sultanlarından olan Alâeddin Keykubad I(1220-1237) ona büyük hürmet göstermiş, hatta onun müridi olmuştu. Sultan Veled, Sipehsâlar ve Eflaki bu hususta birçok bilgi vermekte ve beraberliklerinden söz etmektedir(Konya Salnamesi, İstanbul 1332, s.749). Babasının vefatından sonra aynı ilgi Mevlâna”ya gösterildi. Sultan İzzeddin II(1246-1257, 1259-1262) ve Sultan Rükneddin Kılıç Arslan IV(1262-1266) Mevlâna”yı ziyaret eden ve onun sohbetlerine katılan devlet adamlarındandı. Rükneddin Kılıç Arslan Mevlâna”nın müridi ve “oğul” diye hitap ettiği kişilerdendi(Eflaki,Menâkıbu”l-Ârifîn(nşr. Tahsin Yazıcı),Ankara 1976,C.I,s. 87; Turan Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, s. 531-532). Eflâkî, eserinde birçok yerde sultan ve devlet adamlarının katıldığı sohbet ve semâ gösterilerinden söz etmektedir.

Onbeş yıl devletin hakimiyetini elinde tutan  Muîneddin Pervâne(ö.1277), Mevlâna”ya son derece hürmet gösterir ve onun için ziyafetler ve sohbetler düzenlerdi. Mevlâna Fîhi Mâ Fîh” adlı eserindeki sohbetlerin ekserisini onun evinde ve ona hitaben yapmıştır. Pervâne”nin hanımı Gürcü Hatun da büyük bağlılık içindeydi. Maliye Nâzırlığı(Müstevfî), vezirlik ve atabeklik görevlerinde bulunmuş olan Pervâne”nin damadı Mecdeddin Atabek(ö.676/1277), ünlü vezir Sahib Ata Fahreddin Ali(ö.687/1285)”nin yanı sıra Sahib Şemseddin, Alâmeddin Kayser, Taceddin Mu”tez, Celâleddin Karatay, Hatîroğlu Şerefeddin Mes”ud ve Emîneddin Mikâil gibi birçok devlet adamı, Mevlâna”yı sık sık ziyaret eder, kimi zaman mektuplarla ulaştırdığı ricalarını yerine getirirlerdi(Eflâkî, Age, s. 30,39,48,52,57,60,149,155; II,108; Turan, Age, 514,524-525,543-561; Karaismailoğlu, Adnan, “Mevlâna”nın Hayatı ve Eserleri”, Konya”dan Dünyaya Mevlâna ve Mevlevîlik, İstanbul 2002, s.21-30).

5 Ocak, Ahmet Yaşar, “Türkiye Tarihinde Merkezî İktidar ve Mevlevîler(XIII-XVIII. Yüzyıllar) Meselesine Kısa Bir Bakış”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti”nde Mevlevîhâneler Kongresi(Tebliğler), Konya 1996, s.18(17-22).

6 er-Râvendi, Râhatü”s-Sudûr ve Ayetü”s-Sürur(Çev. Ahmet Ateş), Ankara 1957, I, s. 97.

7 Ocak, Ahmet Yaşar- Faroqhi, Suraiya, “Zaviye”,İslâm Ansiklopedisi,İstanbul  1986, C. 13, s.468-476.

8 Mevlâna Celâleddin, Mektuplar(Çev. Abdulbaki Gölpinarlı), İstanbul 1963; Eflâkî, Age, I-II, muhtelif sahifeler; Bediuzzaman Furûzanfer, Mevlâna Celâleddin(Çev. F. Nâfiz Uzluk), İstanbul 19120, B.2,s. 182189.

9 Ocak, Ahmet Yaşar, Agm, s.19.

10 Eflâkî, Age, II, s251-255; Gölpinarlı, Abdulbaki, Mevlâna”dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1953, s. 69-73.

11 Eflâkî, Age, II, s.258, 269; Gölpinarlı, Age, s. 73-75.

12 Emecen, M. Feridun, İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul 2001, s. 137-138; Behiç, Galip Yavuz, “Birgi”nin Tarihteki Adları ve Tarihçesi”, Birgi, Coğrafyası, Tarihçesi,Tarihî Yerleri, Ödemiş 19120, s.22; Machiel Kiel, “Birgi, Batı Anadolu”da Eski Bir Türk Kültür Merkezi”,Birgi,Tarihi, Tarihî Coğrafyası ve Türk Dönemi Anıtları, Yayına haz. R. H. Ünal, Ankara 2001, s.9-10; Paul, Wittek, Menteşe Beyliği, 13-15. Asır Garbî Küçük Asya Tarihine Ait Tetkik(Çev. O, Şaik Gökyay),Ankara 1986, B. 2, s.60; Turan Gökçe, XVI-XVII. Yüzyıllarda Lâzkiyye(Denizli) Kazâsı,Ankara 2000, s.129-132; Işın, Ekrem, “Modernleşme Çağında Mevlevîlik:Siyaset, İdeoloji ve Örgütlenme”,X.Millî Mevlâna Kongresi, Tebliğler I, 2-3 Mayıs 2002-Konya, Konya 2002, s.229(227-236).

13 Özönder, Hasan, “Kütahya Mevlevîhânesi”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti”nde Mevlevîhâneler Kongresi, Konya 1996, s. 69-120.

14 İlgar, Yusuf, “Afyonkarahisar Mevlevîhânesi”Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti”nde Mevlevîhâneler Kongresi, Konya 1996, s.107-140.

15 Kayaoğlu, İsmet, “Sultan-Mevlevî İlişkilerine Genel Bir Bakış”,X. Millî Mevlâna Kongresi Tebliğler I,2-3 Mayıs 2002, Konya 2002, s. 36(35-49).

16 Çıpan, Mustafa, “Konya Mevlâna Müzesi Hazîne-i evrâk Arşivi”ndeki Belgelere Göre Muğla Mevlevîhânesi”,Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti”nde Mevlevîhâneler Kongresi,  Konya 2002, s. 233-250.

17 Sakıp Dede, Sefine, I, s.524; Özönder, Hasan Agm, s.70. Aradaki zaman farkı sebebiyle Mutahhara Âbide Hatun”un, Süleyman Şah(1361-1387)la evlenmiş olması pek mümkün görülmüyor. Mutahhara Hatun”un Savcı Bey”in oğlu Umur Bey(675/1276) le  evlendiği görüşü daha sağlıklı bir yaklaşımdır(Gölpinarlı, Abdulbaki, Age, s.122; Özönder, Hasan, Agm, s. 70, dn.8; Ilgar, Yusuf, Agm, s 107).

18 Varlık, M.Ç, Germiyanoğulları Tarihi, Ankara 1974, s.46; Özönder, Hasan, Agm, s. 70; Celâleddin M. Bâkır Çelebi, “Osmanlı Hanedanı”nda Mevlevîlik, Mevlevîhâneler ve Her Mevlevî”nin Bilmesi Gereken İki Dua”,Türkiyat Araştırmaları Dergisi, II. Milletlerarası Osmanlı Devleti”nde Mevlevîhâneler Kongresi, Konya 1996, s.14(13-16).

19 Özönder, Hasan, Agm, s. 70

20 Celâleddin M. Bâkır, Agm, s.14.

21 Celâleddin M. Bâkır, Agm, s. 14. Küçükdağ, Yusuf, “Konya Mevlâna Dergâhı ve Türbe Hamamı”na  Dair İki Mevlevî Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Ankara 1994, S.XXIII, s.75(75-102)

22 İnalcık, Halil, The Ottoman Empirre The Classical Age: 1300-1600, Londra 1973, s. 201; Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Ali paşa Çandarlı-zâde”,  İslâm Ansiklopedisi İstanbul 1978, C.I, s.325-326.

23 Sâkıb Dede, Sefine-i Nefise-i Mevleviyan, Kahire 1283, I, s.139-144.

24 İnalcık, Halil, Age,  s.201.

25 Gölpinarlı, Abdulbaki, Age, s. 336-337.

26 Kayaoğlu, İsmet, Agm, s. 39.

27 Sâkıb Dede, Age, s. 149-156.

28 Ateş, İbrahim, “Hz. Mevlâna Dergâhı İle İlgili Vakıf ve Vakfiyeler”,IX. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara  1992, s. 32.

29 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, II. Selim Vakfiyesi, Arapça, Def. 734, Sahife 85, Sıra 95, Türkçe, Def. 2139, s. 11.

30 Konya Mevlâna Arşivinde bulunan 895/14120 tarihli Cemâleddin Çelebi oğlu Âbid Çelebi ve 1206/1501 tarihli Cemâleddin Çelebi”nin torunu Veled Çelebi”nin vakıfları hakkında daha geniş bilgi için bkz.(Küçükdağ, Yusuf, Agm,  s.75-102).

31 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Def. 618/2, Sahife 101, Sıra 76″da kayıtlı i”lâm.

32 Öztürk, Nazif, Menşe”i ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar,Ankara 1983, s.103.

33 Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Ankara 1995, s.111-112.

34 Başbakanlık Osmanlı Arşivi/Cevdet Tasnifi, No: 2574;  Göyünç, Necdet, “Osmanlı Devleti”nde Mevlevîler”,Belleten , CLV, S. 213, s.355.

35 Faroqhi, Suraiya, “XVI ve XVII. Yüzyıllarda Orta Anadolu”da Şeyh Aileleri”,Türkiye İktisat Tarihi Semineri, Metinleri, Ankara 1975. Burada Mevlevîlik ile birlikte Bektaşi Tekkeleri hakkında da bilgi vardır.

36 Konyalı, İ. Hakkı, Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya 1964, s.681-684; Faroqhi, Suraiya, Agm, s.210.

37 Konyalı, İ. Hakkı, Age, s.681-684.

38 Faroqhi, Suraiya, Agm, s.211.

39 Faroqhi, Suraiya, Agm, s. 211.

40 Konyalı, İ. Hakkı, Age, s.685.

41 Ateş, İbrahim, Agm, s.35-36.

42 Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, 470 Numaralı Atik Anadolu Umum-ı Evvel Def., Sahife 301, Sıra 37.

43 Gölpinarlı, Abdulbaki, Age, s.276

44 Kayaoğlu, İsmet, Agm, s.44.

45 Mevlâna, Mesnevi-i Muradiyye, Muînî”nin Çevirisinden, Haz. Kemal Yılmaz, Ankara 1982, s. XIII-XX.

46 Mazioğlu, Hasibe, “Mesnevî”nin Türkçe Manzum Tercüme ve Şerhleri”,Bildiriler-Mevlâna”nın 700. Ölüm Yıldönümü Dolayısıyle Uluslar arası Mevlâna Semineri 15-17 Aralık 1973, Ankara , s.278-280.