MEVLÂNÂ CELÂLEDDİN-İ RÛMÎ’NİN NAFS KAVRAMINA GETİRDİĞİ METAFORİK YAKLAŞIMLAR

MEVLÂNÂ CELÂLEDDİN-İ RÛMÎ’NİN NAFS KAVRAMINA GETİRDİĞİ METAFORİK YAKLAŞIMLAR

Metaphorical Approaches to the Notion of Nafs by Mevlana Celaleddın Rumi

Dr. Adem ÇATAK^*

ÖZ

Nefs kavramı, Mevlânâ’nın tasavvuf anlayışının merkezî noktalarından birini oluşturur. Esasen tasavvuf düşüncesinin oluşumundan günümüze kadar nefs kavramı, tasavvufun önemli tartışma konularından biridir. Mevlânâ da nefs kavramı çerçevesinde farklı yorumlarda bulunmuştur. Nefsin mahiyeti ve nefs terbiyesi onun nefs hakkındaki düşüncesinin temel konu başlıklarıdır. Mevlânâ nefs kavramını değişik bağlamlarda açıklamak üzere metaforlardan yararlanmıştır. Bu makale Mevlânâ’nın nefs hakkında ortaya koyduğu metaforik anlatımları incelemeyi amaç edinmiştir. Bu yönüyle çalışmamız, Mevlânâ’nın eserlerinde kullandığı dilin edebî inceliklerinin daha iyi anlaşılabilmesi ve böylece onun düşüncelerinin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Sözcükler: Mevlânâ, Nefs, Metafor.

ABSTRACT

The concept of nafs (self) constitutes one of the central points of Mevlânâ’s understanding of Sufism. Essentially, the idea of nafs has been one of the important topics of discussion since formation of Sufi mysticism to the present. Mevlânâ added to this literature by his own interpretations. His idea of the nafs is based on the concepts of the nature of self and its education. He employed metaphors to explain the concept of nafs in different contexts.

This article aims to examine those metaphorical narratives put by Mevlânâ. From this aspect, our work is intended to pave the way for a better understanding of the literary graces of the language applied in the works of Mevlânâ, and thus to contribute to a better understanding of his ideas.

Key Words: Mevlânâ, Nafs, Metaphor.

Giriş

Tarih boyunca düşünürler fikirlerinin daha iyi anlaşılmasını temin amacıyla edebi sanatlardan yararlanmışlardır. Metaforik anlatım da düşünürlerin fikirlerini ortaya koymada tercih ettikleri bir yöntemdir. Soyut kavramların somutlaştırılması veya bundan daha öte bir zenginlik kazanması için farklı kelimelerin ödünç alınması büyük önem arz eder. Bu yüzden mutasavvife de metaforik anlatıma sıkça  başvurmuştur.  (Cebecioğlu  1998:  128)  Bu  anlatım  tarzında,  çoğunlukla  görünür dünyada yer alan motiflerden (tabiat, bitki, hayvan vb. unsurlardan) hareketle, duyu organlarıyla algılanıp tecrübe edilemeyen konular izah edilmeye çalışılmıştır (Ögke 2007: 20).

Metafor kelimesi, bir edebiyat terimi olan istiarenin anlamdaşı olarak kullanılır. Yunanca ‚öte‛ anlamına gelen meta sözcüğü ile ‚taşımak, aktarmak, götürmek‛ manasındaki phore kelimelerinin bileşiminden oluşmuştur. (Edward 1972: 284) Metafor, ‚Bir deyimi/ifadeyi, anlamlı bağlantısı olan bir başka deyim/ifade ile mecazî olarak anlatmak‛ şeklinde tanımlanır. (Güçlü vd. 2002: 458; Çağbayır  2007:  3173)  Metafor;  bir  şeyi  veya  bir  fikri  ona  çok  benzer  niteliklere sahip başka bir şey ile genelde ‚gibi‛ ve ‚benzer‛ sözcüklerini kullanmaksızın istenen tanımlamayı yapmak, anlatıma üslup güzelliği ve kolaylığı katmak için kullanılan sözcük ya da sözcük kümesidir. Başka bir deyişle metafor; bir kavramı, kelimeyi, terimi, olguyu daha güzel ve iyi anlatmak amacıyla, başka bir anlamda olan bir sözcükle, ilgi kurularak benzetme yoluyla kullanılmasıdır (Aydın 2006: 10).

Mecaz, istiare, teşbih, kıyas, mesel, kinaye ve sembolik imgelem gibi edebî söz sanatlarını da içine alan metafor, daha çok şiir ve belagat alanlarında kullanılan edebî bir sanat olarak görülmekle birlikte, felsefe ve düşünce alanında kendisine sıkça başvurulan bir anlatım biçimi olarak karşımıza çıkmaktadır (Ögke 2007: 20).

Tasavvufî düşüncenin en etkin isimlerinden biri olan Mevlânâ da Mesnevî adlı eserinde metaforik anlatım metodunu çokça kullanmıştır. Mesnevî’nin temel anlatım biçimi metaforiktir. (Nesterova 2011: 6) O düşüncelerini açıklarken metaforlardan yararlanmayı bir sanat hâline getirmiştir. Bir dil üstadı olan Mevlânâ’nın eşsiz eseri Mesnevî’de metaforik anlatıma sıkça başvurmasının nedeni, ifadeye üslup güzelliği vermek, anlaşılmasında güçlük çekilen konuları biraz daha anlaşılır kılmaya çalışmaktır. Mesnevî’de konuların metaforlarla dile getirilmesi anlatıma bir zenginlik ve canlılık katmıştır. Bu suretle konuya adeta yaşanılmış hissi verilerek gerçeğe uygunluk yakalanmaya çalışılmıştır (Çiçek 2003: 296).

Tasavvuf düşüncesi tarihinde, tasavvufî konuların anlamsız, bulanık ve belirsiz ifadelerden kurtarılıp, anlaşılır ve net bir şekilde ortaya konulması için metaforik ifadeler kullanılmıştır. Özellikle tasavvufî düşüncenin anlaşılmasındaki zorluklar düşünülürse, metafora duyulan gereksinim daha iyi anlaşılacaktır.

Bu çalışmada, ‚Acaba Mevlânâ, nefs kavramını açıklamak için hangi metaforları kullanmıştır?‛ temel sorusunun cevabı aranacaktır. Bu bağlamda, nefs kavramının Mevlânâ’nın zihin dünyasındaki yeri tespit edilmeye çalışılacaktır.

Çalışmada Mevlânâ’nın nefs kavramını açıklamak üzere kullandığı metaforlar insan tipleri, tarihî şahsiyetler, hayvan figürleri, eşya ve diğer motifler olmak üzere dört ana başlık altında ele alınmıştır.

A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 48, ERZURUM 2012, 71-102