İsmail Hakkı Bursevî”nin Rûhü”l-Mesnevî”sinde geçen hadisler

İsmail Hakkı Bursevî”nin Rûhü”l-Mesnevî“sinde geçen hadisler üzerine bir değerlendirme

İsmail Hakkı Bursevî (1652–1725), devrinin önemli mutasavvıflarından olduğu gibi aynı zamanda yaklaşık yüz otuzu aşkın eseriyle, öldükten sonra da etkisini sürdürmüş velüt bir müelliftir. Onun önemli eserleri arasında sayılan Rûhü”l-Mesnevî, Mevlana”nın meşhur Mesnevî“sinin eserinin birinci cildinin ilk 748 beytine yapılmış şerhtir. Bursevî bu eserini şerh ederken, diğer eserlerinde de olduğu gibi hadislerden çokça istifade etmiştir.

Mutasavvıfların kullandığı hadisler tarih boyunca tartışma konusu olmuş, hadis alimlerinin bir kısmı tarafından şiddetle tenkit edilmiştir. Eserlerinde sufilerin rağbet ve itibar ettiği hadisleri kullanmaktan çekinmeyen Bursevî de bu tenkitlerden nasibini almıştır.

Bu yazıda, onun hadis eğitimi ve şerh esnasında kullandığı hadisler, kaynaklarıyla birlikte sıralanarak, araştırmacıların istifadelerine sunulmaya çalışılacaktır.

Anahtar kelimeler: Mesnevi Şerhi, İsmail Hakkı Bursevi, Hadis

Evaluation on Innovations of The Prophet Muhammad used in Ruhü”l Mesnevi of

Ismail Hakkı Bursevi

Ismail Hakkı Bursevi (1652-1725), as being an important sufi of his period, at the same time, was a productive author, with more than  approximately hundred and thirty works and carried his influence even after his death. Ruhü”l-Mesnevi, which is respected as one of his main works  is  commentary to Mavlana”s well known Mesnevi”s first 748 couplets in  Volume 1. Bursevi, while commenting Mesnevi, abunduntly used, like he did in his other works, the innovations of Prophet Muhammad.

Innovations of Prophet Muhammad used by Sufis have been the subject of argument throughout the history and violently critisized by some of the scientists of Islamic Theology. Bursevi, who did not hesitate to use the Innovations of Prophet Muhammad, which are approwed and respected by Sufis, had his share of this critisizm.

In this article, his education and uses of the innovations of Prophed Muhammad in his commentaries, will be listed with their sources and presented to the benefit of the researchers.

Keywords: Commentary of Mathnawi, Ismail Hakki Bursevi, Innovation

İsmail Hakkı Bursevî (1652–1725), devrinin önemli mutasavvıflarından olduğu gibi aynı zamanda yaklaşık yüz otuzu aşkın eseriyle, öldükten sonra da etkisini sürdürmüş velut bir müelliftir. Onun önemli eserleri arasında sayılanRûhü”l-Mesnevî, Mevlana”nın meşhur Mesnevî“sinin birinci cildinin ilk 748 beytine yapılmış şerhtir. Bursevî bu eserini şerh ederken, birçok kaynağın yanı sıra hadislerden de çokça istifade etmiştir. Bu yazıda, onun şerh esnasında yararlandığı hadisleri, kaynaklarıyla birlikte sıralayarak, araştırmacıların istifadelerine sunmaya çalışacağım.

İsmail Hakkı”nın hadis ilmiyle ilgisi öğrenim hayatının ilk yıllarında başlamaktadır. O, Edirne”de, şeyhi Atpazarî Osman Fazlî Efendi”nin (ö. 1691) halifelerinden Abdülbâkî Efendi”den (XVIII. Asır), sarf, nahiv, mantık, ilm-i beyan, fıkıh, ilahiyat, tefsir derslerinin yanında hadis de okumuştur. Edirne”de gördüğü bu derslerden icazet alarak İstanbul”a geldiğinde doğrudan hadis üzerinde çalıştığına dair bilgimiz olmamakla birlikte, almış olduğu derslerin hadislerle olan münasebeti sebebiyle ilgisinin devam ettiğini düşünebiliriz.

İsmail Hakkı”nın, şeyhi ve hocası Osman Fazlî”nin hadis şerhine ait eserleri olduğu gibi halifelerinden Vahdetî Osman Efendi”nin (ö. 1723) de hadis şerhine ait eseri vardır. Bu durum, İsmail Hakkı”nın da mensubu olduğu Celvetiye tarikatı eğitiminde hadislerin mühim bir yeri olduğunu göstermektedir.

1- Bursevî”nin hadisçiliğinin değerlendirilmesi

Mutasavvıfların naklettiği hadisler her zaman hadis âlimlerince tenkit konusu olmuştur. Ahlak ve tasavvuf kitaplarında hadis olarak geçen kimi sözleri hadisçiler, kelam-ı kibar veya sufi sözleri olarak değerlendirmektedirler. Buna karşılık mutasavvıflar da hadis bilginleri kadar hadis ilmini bilen mutasavvıfların hadisle kelâm-ı kibarı ayırt edebileceklerini söyleyerek kendilerini savunmaktadır. Bu tartışma asırlardır devam etmektedir.

Bir mutasavvıf olan İsmail Hakkı”nın başta en önemli eseri Rûhu”l-Beyân, olmak üzere Rûhu”l-Mesnevî ve Ferâhu”r-Rûh isimli hacimli eserlerinde naklettiği hadislerin önemli bir kısmı sahih olmakla beraber, hadis tekniği bakımından zayıf ve mevzu kabul edilen rivayetleri de kullandığı görüldüğünden Rûhu”l-Beyân hadis bilginleri tarafından eleştirilmiştir. Son dönem hadis âlimlerinden Abdülfettah Ebû Gudde (ö. 1997), hadisleri genellikle senetsiz zikreden Zemahşerî (ö. 1143), Beydavî (ö. 1286) ve Ebûssuûd (ö. 1574) gibi müfessirlerin hadisle ilgilenmekten uzak olmalarından dolayı tefsirlerinde zayıf ve mevzu hadislerin bulunduğunu belirttikten sonra İsmail Hakkı”yı da onların arasına dâhil edip, hadis ilminden nasibi olmadığını belirtir. Tasavvuf tarihçisi Ali Namlı bu yorumu aşırı bulmaktadır. Ona göre, İsmail Hakkı, hadis konusunda bir muhaddis kadar müdakkik olmasa da naklettiği hadislerin sıhhat derecesini bilecek kadar bu konuda bilgilidir. Ebû Gudde”nin yanında Aliyyü”l-Kârî (ö. 1605), Leknevî (1886), Mübarekpûrî (ö. 1934), İzmirli İsmail Hakkı (ö. 1946) gibi alimler de keşif yoluyla hadis rivayetini kabul etmemektedirler.

İsmail Hakkı”nın hadisleri şerh ederken lafzın delâletinin dışına çıkması, mutasavvıfların eserlerindeki mevzû rivayetlere keşfen sahih nazarıyla bakması, tasavvufun mümessili olanlarda masumiyet derecesinde bir mahfuziyyet görmesi, vahdet-i vücûd vb. konularda bazı aşırılıklarının olması, rivayet eksik olsa bile keşifle sahih kabul etmesi ve uydurma hadislerle hayrı teşvik etmesinden dolayı amel edilebileceğini savunması gibi konuların yanında bu anlayışın bir yandan dini eserlerin her çeşit hadislerle doldurulmasına yol açması, diğer yandan da zahiri ilimlerle fazla meşgul olmayan mutasavvıfların eserlerindeki hadislere güven ve itimat sorununu doğurması tenkit edilmiştir. Aralarında Ebu Talib Mekkî (ö. 996), İbn Arabî (ö. 1240) Konevî (ö. 1274), Şârânî (ö. 1565), İbn Hacer Heytemî (ö. 1566), Abdülaziz Debbâğ (ö. 1270) ve Aclûnî (ö. 1749) gibi tanınmış âlimlerin bulunduğu tasavvuf ehli, hadislerin rüya, keşif, yakaza, insilah ve ilhamı kendileriyle bilgi edinilmesi mümkün olan kanallar olarak görmektedir. Hatta bu yolla edinilen bilgiyi zannî ve şüpheden ârî olmayan bir bilgi saymışlardır. Buna karşılık hadis bilginleri, bu yöntemlerden dinin esası ve ahkâmı ile ilgili olmayan konularda uyarma, müjdeleme, korkutma ve teşvik etme ölçüleri içinde sahibini bağlamak üzere yararlanabileceğini, ancak bu yollarla herkesi bağlayan bir hükmün sabit olamayacağını, hele din demek olan hadislerin rivayet ve tashihinin caiz olmadığı görüşünü benimsemişlerdir. Bursevî ise, keşif ve ilham yolu ile sahih olan bir şeyin nakil yoluyla gelenden daha güvenilir olacağı kanaatindedir. Ona göre, “keşif halinde vehim ve hayal olmaz. Onda tam bir kesinlik ve hakka”l-yakîn hali vardır.” Çünkü, huffâz sened ile naklederler, keşif ehli ise bizzat Hz. Peygamber”in ağzından alıp söylerler. Bir nesnenin senedinin bilinmesinden gerçekte o şeyin sabit olmaması gerekmez. Belki keşif sahih olunca esah olur. Çünkü keşifte vehim ve hayal olmaz.

İsmail Hakkı, Ruhü”l-Mesnevî“de hadisi zikretmeden önce genellikle, “hadisde gelir” ibaresini kullanmaktadır. Bunun kadar yaygın olarak kullanılmamakla birlikte “haberde gelir”, ibaresi de kullanılmaktadır. Çok nadir olarak “eserde gelir”, ibaresine de rastlıyoruz. Bunun yanında; “hadis-i kudsî”, “merfu hadis”, “haber-i sahihde gelir” diyerek hadisin sıhhati hakkında hüküm verdiği durumlarla da karşılaşırız.

2- Bursevî”nin hadis konusunda yazdığı eserler

İsmail Hakkı”nın, gerek derslerini gördüğü ve büyük âlimlerin kitaplarından okuyarak edindiği bilgiler, gerekse ilham ve keşif sonucu edindiği kazanımlardan hareket ederek konusu hadis olan birçok kitap yazmıştır. Bu kitaplar şöyle sıralanabilir.

a- Şerhu”l-Erbaîne Hadîsen: Ebû Zekeriyâ Yahya İbn Şeref en-Nevevî”nin (ö. 1277) Kırk Hadis isimli eserine yaptığı şerhtir. Molla Ali Hafız Kastomonî”nin arzusu üzerine kaleme alınmıştır. Bu şerh, Nevevî”nin eserine yapılmış en kapsamlı ve en hacimli şerhtir. 1137 Muharreminin (Ekim 1724) sonunda, Bursa”da tamamlamıştır. Ömrünün son yıllarında kaleme aldığı bu eseri hadis konusunda yazdığı son eseri olması nedeniyle aynı zamanda onun hadisçiliğinin tespitinde önemli bir kaynak olmaktadır. İstanbul”da, 1253, 1313 ve 1317″de Mevâhibü Ledünniyye kenarında ve Dâru”t-Tıbâati”l-Amire”de, müteaddit defalar basılmıştır. 1317 baskısı, Sami Erdem tarafından Latin harflerine aktarılmış ve Hikmet Gültekin”in Bursevî”den bahseden uzunca bir incelemesinin bulunduğu bir girişle birlikte İstanbul”da basılmıştır (İnsan Yayınları 1998). Bu eser Mustafa Utku tarafından da sadeleştirilerek yayınlanmıştır. (Kırk Hadis Şerhi, haz. Mustafa Utku, Bursa, Uludağ, 1999).

b- Şerhu Nuhbeti”l-Fiker li Usûlu Hadis: Hadis usûlü ile ilgili olan bu eser İbn Hacer el-Askalânî”nin (ö. 1449) Nuhbetü”l-Fiker“inin Arapça şerhidir. Bursevî, öğrenciliği zamanında aldığı notları daha sonra değerlendirerek meydana getirdiği bu eserde hadisleri tasavvufi bakış açısıyla 1129/1717″de şerh etmiştir. Bu iki eser Bursevî”nin bu konudaki en önemli eserleridir.

c- Kitâbu”l-Mirʿât li Hakâyıkı bazı”l-Ehâdisi ve”l-Ayât: İsmail Hakkı”nın mecmua türünde yazılmış bir eseri olup içinde kimi ayet ve hadislere getirdiği tasavvufi yorumlarla çocukları için düşürdüğü tarihler ve bazı vâridâtları yer almaktadır. 1125 yılı ortalarında başladığı ve 21 Rebiyülevvel 1130/22 Şubat 1718 Salı günü tamamladığı bu eseri Türkçe ve Arapça kaleme almıştır.

d- Risale fî Istılâhı Ehl-i Hadis: İsmail Hakkı”nın genç bir öğrenci iken 1083/1672″de kaleme aldığı ilk eseridir. Ünlü hadis bilgini İbn Hacer”in Istılahu Ehli Hadis adlı eserinin bazı kelimeleri üzerine yapılan küçük şerhlerle teşekkül etmiş bir çalışmadır. Eserin dili Arapça”dır.

e- Mecmuatü”l-Müteferrika, Eserin bu şekilde isimlendirilmesi muhtevasından kaynaklanmaktadır. Eserde İsmail Hakkı”nın Cemaziyelulâ 1134/Mart 1722 ile Recep 1134/Mayıs 1722 arasındaki varidatı ile kimi ayet ve hadislerin şerhi yer almaktadır. Arapça-Türkçe karışıktır.

f- Kenzi Mahfî, 24 Rebiyülahir 1134/11 Şubat 1722″de Üsküdar”da Türkçe telif edilmiş bir eserdir. Mutasavvıflarca Hadîs-i Kudsî olarak kabul edilen “Küntü Kenzi mahfiyyen” sözünün yorumu ile (s. 1-47) kimi varidat ve şerhlerden (s. 47-156) oluşmaktadır. Arap ve Latin harfleriyle bir çok kereler basılmıştır.

g- Şerhu”l-hadîs “el-müminü miratü”l-mümin”, “Mümin müminin aynasıdır.” anlamına gelen hadisin tasavvufi şerhidir. 13 Şevval 1102/25 Ocak 1691″de telif edilen bu eserin dili Arapça”dır.

h- Şerhu”l-Hadîs “İzâ tehayyertüm” “İşlerinizde şaşırıp kaldığınızda kabir ehlinden yardım isteyin”, anlamındaki hadisin tasavvufi bakış açısıyla Türkçe açıklanmasıdır.

i- Şerhu”l-Hadîsi “Le-ene ekrâmü alellahi min en yedeanî fi”l-ardı ekser min selâsûn”: Kitâb-ı Nur u Esrâr olarak da adlandırılan bu eserde, peygamberimizin, kendisinden sonra hilafetin otuz yıl daha devam edeceğini ve daha sonra kesintiye uğrayacağına dair hadisinin mevzuluğuna bakılmaksızın yaptığı tasavvufi şerhtir. 1122/1710 yılında telif edilen bu eserinin dili Türkçe”dir.

Bunlardan başka kimi mecmuaları ve varidat türü eserlerinde zaman zaman yaptığı bazı hadis şerhleri de vardır.

3- Rûhü”l-Mesnevî“de geçen hadisler

Rûhü”l-Mesnevî, İsmail Hakkı Bursevî”nin Mevlana Celalettin Rumî”nin Mesnevî“sinin birinci cildinin ilk yedi yüz kırk sekiz beytine yaptığı mufassal şerhin adıdır. Bursevî, bu eserini 10 Rebiyülevvel 1116/13 Temmuz 1704″te tamamlamıştır. İstanbul, 1. cilt 1285/1868, 2. cilt 1287/1870 basılmıştır. Tabloda verilen sayfa numaraları bu baskıya göredir. Hadislerin bir kısmı birden fazla kullanılmıştır. Bu gibi durumlarda ilk geçtiği yerin belirtilmesiyle yetinilmiştir. Sıralama, geçtiği kaynaklara göre yapılmıştır. Öncelik Kütüb-i Sitte”ye verilmiş, bulunamayanlar tablonun en sonuna ilave edilmiştir. Hadislerin geçtiği sayfalar ve kaynaklar şöyledir:

a-     Buhârî Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, el-Câmiü”s-Sahîh, I-VIII, İstanbul, 1981.

b-     Müslim Ebu”l-Hüseyn b. Haccâc, el-Câmiu”s-Sahîh, I-V, Mısır, 1955.

c–  Tirmizî Ebu İsâ Muhammed b. İsa, es-Sünen, I-V, Kahire, 1938-1962.

c-      Ahmed b. Hanbel, Müsned I-VI, Beyrut, 1389.

d-     İbn Mâce Ebû Abdullah Muhammed b. Yezd el-Kazvinî, es-Sünen, I-II, y.y., 1952.

e-     Ebû Dâvud Süleyman b. Eş”âs es-Sicistânî el-Ezdî, es-Sünen, I-V, Hıms, 1969.

f-       Nesâî Abdurrahman Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, I-VIII, Mısır, 1964.

g-     İmam Malik b. Enes, Muvattâ, Mısır, t.y.

h-     Deylemî Ebu Şüc”a Şîreveyh b. Şehrader b. Şîreveyh, Me”sûru”l-Hıtâb, I-V, Beyrut, 1986.

i-        Hindî Alâeddin Ali b. Hüsameddin, Kenzu”l-Ummâl fî Süneni Akvâli ve”l-Efâl, I-XVIII, Beyrut, 1989.

j-       Münâvî Abdurrauf, Feyzu”l-Kadir Şerhu”l-Câmii”s-Sağîr, I-VI, Beyrut, 1972.

k-      Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed b. Eyyüb el-Lahmi, El-Mucemü”l-Evsât I-XI, Riyad: Mektebetü”l-Maârif, 1985.

l-        Aclûnî İsmail b. Muhammed, Keşfu”l-Hâfâ ve Muzîlü”l-İlbâs Amme”ş-tehera mine”l-Ehâdis fî Elsineti”n-Nâs, I-II, 3. Bs., Beyrut, 1988.

m-    Hatib el-Bağdâdî, Târihü Bağdâd ev Medînetü”s-Selâm I-XIV, Beyrut: Dârü”l-Kütübi”l-İlmiyye, t.y.

n-     Abdürrezzak b. Hemmâm, el-Musannef I-XI, Beyrut: El-Meclisü”l-İlmî, 1983.

o-     Ebû Nuaym el-Isbahânî, Hilyetü”l-Evliyâ I-X, Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1974-79.

p-     Bulunamayanlar

4- Değerlendirme ve sonuç

Bursevî, eserinde toplam 243 hadisten yararlanmıştır. Bu çalışmamızda ise, birden fazla yerde geçen hadisleri sadece bir kere zikrettik. Dolayısıyla ikinci ciltte geçen aynı zamanda birinci ciltte de olan hadisler sıralamaya alınmamıştır. Bunun yanında bir hadis birden fazla kaynakta geçtiği durumlarda en çok bilinen kitap tercih edilmiştir. Mesela bir hadis hem Buhârî”de hem de Müsned”de geçiyorsa sadece Buhârî olarak kaydedilmiştir.

Bursevî”nin naklettiği hadislere baktığımızda yarısından fazlasının muteber hadis kitaplarında geçtiğini görüyoruz. Buharî, Müslim, Tirmizi, Müsned, İbn Mâce ve Ebû Dâvud en fazla kullandığı hadis kitaplarıdır. Bunun yanı sıra % 41″i sağlam hadis kaynaklarında geçmemektedir. Bunların bir kısmı tespit edilememişken daha küçük kısmı da Aclûnî”de yer almaktadır. Yarıya yakın olan bu oran muhaddislerce tenkit konusu olmaya açıktır.

Rûhu”l-Mesnevî“de geçen hadisler incelendiğinde sahih hadislerin yanında sufilerce kullanılan, fakat hadis bilginlerince hadis olarak kabul edilmeyen kimi hadislerle de karşılaşmaktayız. Rûhu”l-Mesnevî“de geçen bu tip hadislerin, Bursevî”nin eserlerinde kendisinden övgüyle bahsettiği ve görüşlerini savunduğu mutasavvıf İbn Arabî”nin Futuhât-ı Mekkiye isimli eserinde geçmesi, hadislerin kaynağı olarak İbn Arabî”yi aldığını düşündürmektedir.

Bursevî”nin naklettiği hadisler içindeki mevzû hadisler, hadis bilginlerinin değerlendirmelerine göre oldukça fazladır. Bunun yanında mensubu bulunduğu gelenek ve ilk dönem tasavvuf kitaplarında geçen kitaplara bakıldığında farklı bir durum görülmemektedir. Sonuç olarak, Bursevî”nin sözü edilen eserinde geçen hadislerin, önde gelen tasavvufî kitaplarda yer aldığını ve mutasavvıflarca kabul edilen hadislerin hadis bilginlerince kabul edilmemesinden kaynaklanan tartışmaların, günümüz tasavvuf kitaplarında aynı hadislerin hâlâ nakledildiği göz önünde bulundurulduğunda daha uzun bir süre daha bitmeyeceğini söyleyebiliriz.

Bibliyografya

Ahmet Rıfat Efendi: Miratü”l-Mekâsıd fî Defi”l-Mefâsıd, İstanbul: 1293, s. 9.

Avcı, Seyit : Sufilerin Hadis Anlayışı: Bursevi Örneği, Konya: Ensar Yayıncılık, 2004

Ebû Gudde, Abdülfettah: Ta”likâtü”l-hâfile ale”l-Ecvibeti”l-Fâzıla, yay. Haz. Muhammed Abdülaziz el-Halidî, Halep: 1384.

Güleç, İsmail : “İsmail Hakkı Bursevî”nin Rûhü”l-Mesnevî”sinin İncelenmesi”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2002.

Güler, Zekeriya  : “Vesile ve Tevessül Hadislerinin Kaynak Değeri” Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 10 (Ocak-Haziran 2003), s. 46–98.

İsmail Hakkı Bursevî: : Kenzi Mahfî, İstanbul: Rıza Efendi Matbaası, t.y.

İsmail Hakkı Bursevî: Kırk Hadis Şerhi, araştırma, Hikmet Gültekin, metin, Sami Erdem, İstanbul: İnsan, 1998.

İzmirli İsmail Hakkı, “el-İzâh”, Ahlak ve Tasavvuf Kitaplarındaki Hadislerin Sıhhati, haz. İbrahim Hatiboğlu, İstanbul: Darülhadis Yay., 2001.

Kandemir, Yaşar : Mevzû Hadisler, 5. bs., Ankara: Diyanet İşleri Bakanlığı, 1991.

Namlı, Ali : İsmail Hakkı Bursevî, Hayatı, Eserleri ve Tarikat Anlayışı, İstanbul: İnsan Yay., 2001.

Seyyid Hüseyin Gaybî: Şerhu Hutbetü”l-Beyân, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli 1496, v. 93b.

Şeyh Savfet, “el-İstîzâh”, Ahlak ve Tasavvuf Kitaplarındaki Hadislerin Sıhhati, haz. İbrahim Hatiboğlu, İstanbul: Darülhadis Yay., 2001.

Uysal, Muhittin : Tasavvuf Kültüründe Hadis, Tasavvuf Kaynaklarındaki Tartışmalı Rivayetler, Konya, Yediveren, 2001.

Yıldırım, Ahmet  : “Alevi-Bektaşi edebiyatında kullanılan hadisler ve değerlendirilmesi”, İslamiyât VI/3 (2003) s. 76.

Yurtsevser, Murat: İsmail Hakkı Divanı, Bursa: Arasta, 2000.

* Yard. Doç. Sakarya Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümü.(www.ismailgulec.net)

Hayatı hakkında daha geniş bilgi için bk. Ali Namlı, İsmail Hakkı Bursevî, Hayatı, Eserleri ve Tarikat Anlayışı, (İstanbul: İnsan Yay., 2001).

Bu eser hakkında daha fazla bilgi için bk. İsmail Güleç, “İsmail Hakkı Bursevî”nin Rûhü”l-Mesnevî”sinin İncelenmesi”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2002.

İzmirli İsmail Hakkı, “el-İzâh”, Ahlak ve Tasavvuf Kitaplarındaki Hadislerin Sıhhati, haz. İbrahim Hatiboğlu, (İstanbul: Darülhadis Yay., 2001), s. 45.

Şeyh Savfet, “el-İstîzâh”, Ahlak ve Tasavvuf Kitaplarındaki Hadislerin Sıhhati, s. 46-47.

Ali Namlı, a. g. e., s. 214.

Bu ve diğer tenkitleri için bk. Abdülfettah Ebû Gudde, Ta”likâtü”l-hâfile ale”l-Ecvibeti”l-Fâzıla, yay. Haz. Muhammed Abdülaziz el-Halidî, (Halep: 1384), s.132-135.

Ali Namlı, a.g.e. a.y.

Seyit Avcı, Sufilerin Hadis Anlayışı: Bursevi Örneği, (Konya: Ensar Yayıncılık, 2004), s. 165–173)

İsmail Hakkı Bursevî, Kırk Hadis Şerhi, araştırma, Hikmet Gültekin, metin, Sami Erdem, (İstanbul: İnsan, 1998), s. 35; Seyit Avcı, a. g. e., s. 51.

Seyit Avcı, a.g.e., s. 297-300.

Seyit Avcı, a.y.

Seyit Avcı, a.g.e., s. 143-165.

Muhittin Uysal, Tasavvuf Kültüründe Hadis, Tasavvuf Kaynaklarındaki Tartışmalı Rivayetler, (Konya: Yediveren, 2001), s. 78. İsmail Hakkı”nın hadis anlayışı konusunda daha fazla bilgi için bk. Seyit Avcı, a. g. e.

İsmail Hakkı Bursevî, Kenzi Mahfî, (İstanbul: Rıza Efendi Matbaası, t.y.), s. 10–11.

İsmail Hakkî Bursevî, Şerh-i Hadis-i Erbâîn, Süleymaniye Kütüphanesi Hasan Hüsnü Paşa No. 230, v. 1b.

İsmail Hakkı Bursevî, Kırk Hadis Şerhi,, s. 109.

Murat Yurtsevser, İsmail Hakkı Divanı, (Bursa: Arasta, 2000), s. 14.

Bu hadisin mevzu olduğu konusunda hadis âlimleri ittifak etmişlerdir. Daha fazla bilgi için bk. Muhittin Uysal, a. g. e., s. 268-270, Seyit Avcı, a. g. e. s. 265-270.

Sufilere ait bir sözdür. Muhittin Uysal, a.g.e, s. 335.

Hz. İsa”ya ait olduğu söylenmektedir. Muhittin Uysal, a.g.e, s. 377. Ancak İncil”de buna benzer bir söze rastlanmamıştır.

Hz. Ali”ye ait bir söz olduğu söylenmektedir. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 351.

Mevzudur. Muhittin Uysal, a.g.e., s.284-285.

Muhaddislere göre ittifakla mevzudur. Bk. Zekeriya Güler, “Vesile ve Tevessül Hadislerinin Kaynak Değeri” Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 10 (Ocak-Haziran 2003), s. 81.

Mevzudur. Bk. Muhittin Uysal, a.g e. s. 280–281, Seyit Avcı, a. g. e. s. 207–211.

Muhittin Uysal, a.g.e., s. 260.

Ahmet Rıfat Efendi, Miratü”l-Mekâsıd fî Defi”l-Mefâsıd, (İstanbul, 1293), s. 9.

Sufilere ait bir sözdür. Muhittin Uysal, a.g.e, s. 310.

Hadis değildir. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 332.

Mevzudur. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 308.

Seyyid Hüseyin Gaybî, Şerhu Hutbetü”l-Beyân, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli 1496, v. 93b.

Hz. İsa”ya ait olduğu söylenmektedir. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 349. Ancak İncil”de buna benzer bir söze rastlanmamıştır.

Mevzudur. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, 5. bs., Ankara, Diyanet İşleri Bakanlığı, 1991, s. 188, Muhittin Uysal, a.g.e., s. 348.

Mevzudur. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 285. Bu hadis Alevi-Bektaşi edebiyatında da kullanılır. (Ahmet Yıldırım, “Alevi-Bektaşi edebiyatında kullanılan hadisler ve değerlendirilmesi”, İslamiyât VI/3 (2003) s. 76.

Mevzudur. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 305.

Mevzudur. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 336.

Mevzudur. Muhittin Uysal, a.g.e., s. 332.

Ahmet Rıfat Efendi, a.g.e., s. 213.

Ahmet Rıfat, a.g.e., s. 22.

Muhittin Uysal, a.g.e., s. 202-208.