Galata Mevlevihânesi

GALATA MEVLEVİHANESİ MÜZESİ

Beyoğlu’nda İstiklal Caddesi’nin bir ucunda, Tünel meydanından Galipdede Caddesi’nden aşağıya doğru inmeden hemen solda tarihi Cümle kapısıyla Galata Mevlevihanesi Müzesi sizi karşılar. Yakın zamana kadar pek bilinmeyen ve Divan Edebiyatı Müzesi adıyla anılan müze, 2007 yılından itibaren gerçekleşen restorasyonlarla Galata Mevlevihanesi Müzesi adı ve konspetiyle yenilenerek 21 Kasım 2011 günü yeniden ziyarete açılmıştır.

17. Yüzyılın en önemli Divan Edebiyatı şairlerinden olup aynı zamanda tekkenin şeyhi olan Şeyh Galib (Mehmet Esas Dede)’Nin de türbesi bulunan Müzenin kurulu olduğu külliye, Osmanlı döneminde Galata, Galipdede ve Kulekapısı Mevlevihanesi adlarıyla da anılmakta olup 1481 yılında kurulmuş olan “Galata Sarayı Endurun Mektebi” ile birlikte Beyoğlu’ndaki en önemli Osmanlı eserlerindendir.

Galata Mevlevihanesi II. Bayezid (1447 – 1512) döneminde 1491 de Afyon Mevlevihanesi Şeyhi Divane (Semaî) Mehmed (Çelebi) Dede tarafından İskender Paşa’nın Galata’daki arazisi üzerinde kurulan İstanbul’un ilk Mevlevihanesidir.

“Küçük Kıyamet” adı verilen 1509 İstanbul depreminden etkilenen Mevlevihane yapıları 17.yüzyıl başından itibaren birçok onarım ve yenilemeler geçirerek büyük birkülliye halini almıştır. Bilinen ilk onarım 1649/ 50 tarihinde Tersane ve Matbah Emini İsmail Ağa’nın imar faaliyetleridir.

1765 de Büyük Tophane yangınında hasar gören Mevlevihane aynı yıl Sultan III. Mustafa (1717 – 1774) tarafından Sultan Yenişehirli Osman Efendi bina emini tayin edilerek onarılmıştır.

1791 de Şeyh Galib’in meşihata atanmasıyla Sultan III. Selim’in (1761-1807) gerçekleştirdiği onarımlar sonucunda Mevlevihane yenilenmiştir. 19.yüzyılda Sultan II. Mahmud döneminde (1784 – 1839) 1819 ile 1835 yıllarında, Sultan Abdulmecid (1823 – 1861) döneminde 1851 ile 1859 yıllarındaki imar faaliyetleriyle Mevlevihane son şeklini almıştır.

13 Aralık 1925 ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair kanun gereğince Mevlevihane fonksiyonu sona ermiş, İstanbul Vilayeti Meclisi Umumi’nin kararıyla Semahane binası İlk Mektep olarak kullanılmaya başlanmıştır. 35. İlkokul olarak hizmet verdikten sonra 2 Ekim 1946 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı ile Semahane müze olması için Maarif Vekâleti ‘ne devredilmiştir. Bu arada kullabılmayan Matbah-ı Şerif, Harem Dairesi, Semahane girişindeki iki türbe ve Derviş Odalarının bir kısmının bulunduğu ahşap yapılar kullanılmadığından yıkılmıştır. 1942 yılında zamanın münevverlerinin karşı çıkmasına rağmen İstanbul Belediyesi tarafından Hamuşan’ın (Mevlevi Mezarlığı) bir bölümü üzerine Beyoğlu Evlendirme Dairesi inşa edilmiştir.

Gelişigüzel vaziyette duran mezar taşları İstanbul Muhipler Derneği Başkanı Reşit Saffet ATABİNEN tarafından düzenlenerek günümüze ulaşması sağlanmıştır. Bu bina bugün Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi olarak kullanılmaktadır. Bu arada Semahane ise müze olmasına karar verilip Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü’ne bağlanmasına rağmen lojman olarak kullanılmıştır. Kültür Müsteşarı Mehmet ÖNDER’in çabalarıyla 1967-1975 yılları düzenlemelerinden sonra 27 Aralık 1975 günü “Divan Edebiyatı Müzesi” olarak ziyarete açılmıştır.Müzede günümüze ulaşan en eski taşınmaz 1649/ 50 tarihli Hasan Ağa Çeşmesi’dir.

Harem Dairesi, Matbah-ı Şerif ve Derviş Odaları’nın bir kısmı günümüze ulaşamamıştır.

2005-2009 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Semahane binasının restorasyonu gerçekleştirilmiştir. Müze olarak yeniden işlev görmesi ve çevre düzenlemesi ise İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı katkılarıyla gerçekleşmiştir. İAKB Ajansı çalışmalarına 2009 yılında başlanmış, ilk olarak Halet Said Efendi Türbesi ve Şeyh Galip Türbeleri restore edilmiştir. Semahane binasında gerçekleşen “Müze Teşhir Tanzim ve Çevre Düzenlemesi” çalışmalarıyla projesi ve uygulaması ile çevre düzenlemeleri gerçekleştirildikten sonra Galata Mevlevihanesi 21 Kasım 2011 günü çağdaş müzecilik anlayışıyla yeniden ziyarete açılmıştır.

MÜZENİN BÖLÜMLERİ

Bahçede Şeyh Galip Türbesi ve Halet Efendi Türbeleri ziyarete açılmıştır. Müze sergi makamları Semahane binasında yer almaktadır. Semahane girişinde Sema alanı, alt katta Derviş Odaları ile üst kat mahfiller olmak üzere üç katlı bir plandan oluşmaktadır.

a) Semahane (Giriş);

Galipdede Caddesi üzerindeki Semahane’nin Cümle Kapısı’ndan girilip orta avluya vardığınızda sizi mermer döşemeli yoldan girilen Semahane binası karşılar. Üzerinde Sultan Abdülmecid dönemine ait onarıma işaret eden kapıdan girdiğinizde ceviz ağacından döşemeli Sema alanı sizi karşılar. Divan Edebiyatı Müzesi döneminde bu alanın etrafına yerleştirilen ve mekânın bütünlüğünü bozan vitrinler son restorasyonlardakaldırılarak özgün mimari doku ortaya çıkarılmıştır. Duvar ve tavanda bulunan kalem işlerinin temizliği yapılmış, tavanın ortasında bulunan sonradan getirilip yerleştirilen buraya statik açıdan uygun olmayan Sultan Abdulmecid Türbesi avizesi iade edilmiştir. Sol tarafta Bacılar Dairesi adı verilen Kadınlar Maksuresi, üst katlarda ise mahfiller görülmektedir.

b) Derviş Odaları (Alt kat) Sergilemesi;

Müzenin ana konusu Derviş odalarında anlatılmaktadır. Sufilik ve tarikatlar ile başlanarak bu bölüm Son Mevleviler konusu ile sona ermektedir.

Gezi sırasına göre; Soldan ilk oda buluntular, ikinci oda ikinci oda teber, keşkülü fukara, mutteka, nefir ve tacı şerif gibi tarikat eşyaları, üçüncü oda Matbah-ı Şerif, dördüncü odada Mevlevi kıyafetleri ve Galata Mevlevihanesi tarihçesi, anlatılarak özgün bağdadi duvar dokusu görülmektedir.

Orta holün karşısındaki beşinci oda Mesnevi, orta holün sağ tarafındaki odalarda, oda vitrinler şeklinde Derviş odaları canlandırılmıştır. Altıncı oda Mevlevilik ve Edebiyat, yedinci oda Mevlevilikte İbadet ve zikir, sekizinci oda Mevlevilik ve Tekke Musikisi, dokuzuncu oda Mevlevilik ve Güzel Sanatlar sergilemesinden sonra onuncu odada Mevlevi Dedesi önünde bir semazen figürünün görüleceği hologram gösterisi mevcuttur. Onbirinci ve son oda ise “Son Mevleviler” konuludur.

Derviş odalarının orta meydanında vitrin içinde Gülabdan ve kandil sergilemeleriyle, oturma grupları, Müzenin tarihinin anlatıldığı sinevizyon gösterisi; mekanın duvarlarında hat levhaları, Mevlevihane’nin eski fotoğrafları, Türkiye ve dünya Mevlevihaneleri haritaları mevcuttur.

c) Mahfiller (Üst Kat);

Semahane’nin mihrap hariç üç bir yanını çevreleyen ve Sema alanına bakan mahfillerde Müze koleksiyonundaki diğer eserler sergilenmektedir. Soldan başlayarak üst kat arka oda ve mahfillerde sırasıyla;Mustafa Düzgünman ve Ebru sergisi, Hat Sanatı sergisi, Hilye-i Şerif levhaları sergisi, Mıtrıb Maksuresi’nden geçilerek sağ bölümde Çelebi Mahfili, Hünkar Mahfili be devamında Mehter ve Müzik aletleri sergilemeleri görülebilir.

Osmanlı döneminde yabancıların Mevlevihaneyi ziyaretlerinde Sema törenlerini izlediği bölüm olan Ecnebiler Mahfili duvarları Adolphe Jean-Baptiste Bayot,Emedeo Preziosi’nin Galata Mevlevihanesi’ni resmettikleri gravürleri ve Hans Christian Andersen’in Mevlevihaneyi ziyaretinden sonra izlenimleri bulunmaktadır.

DİĞER MEKÂNLAR:

Müze toplan 6800 m2’lik geniş bir alanda kurulu olup ana Müze binası Semahane haricinde aşağıdaki taşınmaz kültür varlıkları bulunmaktadır.

Halet Efendi, Kudretullah dede Türbesi: Cümle kapısının solundadır. 1819 tarihli, dikdörtgen planlı, çatısı özgün birbirine bindirilmiş mermer plaklarla örtülüdür.Halet Efendi’nin şahide taşı ile birlikte Kudretullah Dede ile eşi Emine Hanım, oğulları Ataullah Dede ve Selanik Mevlevihanesi postnişni Ubeydullah Dede medfundur.

Şeyh Galip (İsmail Rusuhi) Türbesi: Orta avludadır. 1819 tarihli, dikdörtgen planlı, çatısı farklı olarak kurşun örtülüdür. İsmail Ankaravi (ö. 1631), İsa Dede (1771), Selim Dede (ö.1777), Galip Dede (ö.1799), Hüseyin Dede (ö.1782) ve Mehmed Ruhi Dede (ö.1810) medfundur.

Sebilküttab: Cümle kapısının sağındadır. 1819 tarihli, altta sebil ve muvakkithane, üstte kütüphane kompleksinden oluşan özgün yapı kompleksidir. 1925-1946 yıllarında Tepebaşı Polis Karakolu olarak kullanılmıştır.

Hasan Ağa Çeşmesi: Sebilküttab binasına bitişik olup kesme küfeki taşıyla inşa edilmiştir. Su haznesine bir kapı açılarak Sebilküütab’ın karakol olduğu dönemde nezarethane olarak kullanılmıştır. Üzerinde 1649 inşa ve 1851-52 onarım kitabeleri bulunmaktadır.

Adile Sultan Sarnıç ve Şadırvanı: Sultan II. Mahmud’un kızı Adile Sultan tarafından 1847 de yaptırılmıştır. Hemen yanında inşa kitabesi bulunmaktadır.

Çamaşırhane: Adile Sultan tarafından 1847 de Şadırvan ile birlikte inşa ettirilmiştir. Dikdörgen planlıdır.

Cümle Kapısı: Osmanlı ampir üslubundaki kapının dış yüzünde II. Mahmud’un 1835 de inşasına dair onarım kitabesi, iç yüzünde 1791 de III. Selim tarafından Mevlevihane’nin yenilendiğine dair Şeyh Galib Dede’nin yazmış olduğu kaside mevcuttur.

Çilehane/Sarnıç: Muhtemelen Çilehane olarak kullanılmıştır.

Hamuşan: Mevlevi mezarlık haziresidir. 1946 yılında Beyoğlu Evlendirme Dairesi (Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi) yapılarak önemli bir bölümü yok edilmiştir. İbrahim Müteferrika (nakli kubur), Humbaracı Ahmed Paşa, Fasih Dede, Esrar Dede medfun önemli şahsiyetlerdendir.

Ayrıca hafta sonları Bakanlığımız Süreli Kullanım Yönergesi kapsamında Müze Danışma Kurulu onaylı dernek ve kuruluşlar tarafından aslına uygun olarak icra edilen özel Sema programları düzenlemektedir.

İSTANBUL MEVLEVİLİĞİ

17.yüzyılın ilk çeyreğinde Galata Mevlevihanesi postnişini Furuncuzade Sırrı Abdi Dede’nin meşihatının Bostan Çelebi (ö.1630) tarafından kaldırılması ile Galata Mevlevihanesi’nden ayrılan Abdi Dede’nin Kasımpaşa Mevlevihanesi’ni kurması, kendinden sonra da tekkenin ailesine mensup şeyhler tarafından yönetilmesiyle İstanbul’daki ilk “şeyh aileleri” dönemi başlamıştır.

Kasımpaşa Mevlevihanesi’nde başlayan bu sistem Galata Mevlevihanesi’nde Gavsi Ahmed Dede ailesi, Beşiktaş Mevlevihanesi’nde Eyyubi Mehmed dede ailesi, Üsküdar Mevlevihanesi’nde Abdullah Necip Dede ailesi ve en derin iz bırakan Yenikapı Mevlevihanesi Ebubekir Dede ailesi ile gerçekleşmiştir. 17.yüzyıldan 20.yüzyıl başına kadar geçen dönem içinde şeyh aileleri kendi kültürünü yerleştirmiştir .

Şeyh ailelerinin 17. yüzyıldan itibaren aşamalı olarak nüfuz kazanması ve modernleşme yanlısı bir politika izleyerek Osmanlı Sarayı’nın desteğini arkalarına almaları Konya’daki çelebilik makamını adeta bir tasdik merciine indirgemiştir. Kültürel açıdan ise İstanbul’un gündelik hayatıyla yoğrularak rafine bir Mevlevi estetiğinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şeyh Galip, İsmail Dede Efendi gibi kıymetli şahısların yetişmesinde, bu kültürel zeminin payı büyük olmuştur .

Mevlevilerin devlet içinde aktif olarak görünmeleri kendisi de Mevlevi olan III. Selim’in 1789 da tahta geçmesiyle olmuştur. Bu dönemle Osmanlı içindeki modernleşme ve batılılaşma uygulamalarının yapılanmasında Mevlevileri ön planda görülmektedir. Sultan III. Selim’in dostu olan divan şairi Şeyh Galib’in 17120 da Galata Mevlevihanesi postnişinine atanmasından vefatına 1798 (H.1213) e kadarki döneminde Mevlevihane altın devrini yaşamıştır.

19. yüzyılda Yenikapı Mevlevihanesi’nin özgür fikirlerin tartışıldığı modernleşme yanlısı bir kuruma dönüştüğünü görmekteyiz. Öyle ki Tanzimat’ın iki büyük sadrazamı Keçecizade Fuat Paşa ve Ali Paşa Yenikapı Mevlevihaneleri muhiplerindendir. I. Meşrutiyet’in ilk tartışıldığı yer yine Yenikapı Mevlevihanesi olmuş, Yeni Osmanlılar hareketi içinde yer alan postnişin Osman Selahaddin Dede, diğer anayasacı aydınlar gibi V. Murad’ı desteklediğinden Yenikapı Mevlevihanesi Sultan II. Abdulhamid tarafından sürekli gözaltında tutulmuştur .

Birinci Dünya Savaşı sırasında çelebilik makamında olan Veled Çelebi’nin önderliğinde kurulan “Mücahidin-i Mevleviyye” alayına Veled Çelebi komutan tayin edilmiş, Yenikapı Mevlevihanesi şeyhi Abdulbaki de binbaşı rütbesiyle bu alayın kumandan vekili olmuştur . Veled Çelebi 11208 ile Çelebilik Makamına atandığı 1910 yılına kadar Galata Mevlevihanesi potnişinliğine vekalet etmiş olup Cumhuriyetin kurulmasından sonra da İzbudak soyadını alarak Türk Dil Kurumu’nun kurucuları arasında bulunmasının yanı sıra uzun süre milletvekilliğinde bulunarak Türk kültürüne büyük hizmetlerde bulunmuştur.

Sonuç olarak 1491 de Galata Mevlevihanesi’nin kurulmasından Cumhuriyet döneminde 1925 de Tekkelerin kapatılmasına kadar geçen süre içinde İstanbul Mevlevihaneleri özellikle şeyh ailelerinin oluşmasıyla devlet ricali içinde etkin olmuş, her ne kadar Konya Çelebilik merkezli görünse de İstanbul Mevleviliği, Mevleviliğin gelişiminde ve devlet içinde söz sahibi olmasıyla ön plana çıkmıştır.

GALATA MEVLEVİHANESİ MÜZESİ TARİHÇESİ

1491
(H.897) Afyon Mevlevihanesi Şeyhi Sultan-ı Divane (Semai) Mehmed (Çelebi) Dede’nin Galata Mevlevihanesi’ni kurması.

1548
Mesnevihan Mahmud Dede’nin 1548 de vafatı ile Halveti zaviyesi ve medresesi olarak kullanılmıştır.

1509
Büyük İstanbul depreminden etkilenmesi muhtemeldir.
1608
Sırrı Abdi Dede’nin meşihatı ile Halveti tekkesinden Mevlevi tekkesine dönüş ve onarım.

1609
Bostan Çelebi tarafından Sırrı Abdi Dede’nin azli ve İsmail Ankaravi (Rusuhi) Dede’nin meşihat makamına atanması. Abdi Dede’nin Kasımpaşa Mevlevihanesi’ni Kurması.

1631
İsmail Rusuhi’nin vefatı ve Hüseyin Adem Dede’nin meşihatı.

1649
Matbah Emini Hasan Ağa’nın Mevlevihane’de kendi adını taşıyan çeşmeyi yaptırması.

1650 (H.1061)
Matbah Emini İsmail Ağa’nın Mevlevihanede imar faaliyetleri.

1667 (H.1077)
Sultan IV Mehmed döneminde Vani Mehmed Efendi tarafından tarikatların faaliyetleri yasaklanmıştır.

1683 (H. 1095)
Tarikatlar yeniden açılıyor. 18 yıl geçiyor.

1673-1697
Gavsi Ahmed Dede’nin meşihatı ile Galata Mevlevihanesi’nden şeyh aileleri dönemi başlıyor.

1745
Hazirede medfun olan Humbaracı Ahmed Paşa’nın vefatı.

1765-1766
İsa Dede Meşihatında (1761-1771) Büyük Tophane yangını ile zarar ören Mevlevihane’de Sultan III. Mustafa tarafından Sultan Yenişehirli Osman Efendi’yi bina emini tayin ederek imar faaliyetleri.

1791-1799
Şeyh Galib’in meşihatı

1791-92 ve 1795-96
Şeyh Galip dönemi imar faaliyetleri.

17 Mayıs 1817
Mahmud Dede Beşiktaş Mevlevihanesi şeyhliğine atanması

27 Mayıs 1817
Kudretullah Dede’nin meşihatı.

1819
II. Mahmud dönemi, Halet Said Efendi imar faaliyetleri.

1824 – 1835
1824 de yangın geçirerek mescid, matbah ve 9 hücre ortadan kalkmıştır. Kudretullah Dede’nin ricası ile Sultan II. Mahmud’un emriyle imar faaliyetleri.

1847
II. Mahmud’un kızı Adile Sultan tarafından sarnıç, şadırvan ve çamaşırhane inşası.

1851-52
Sultan Abdulmecid, Hasan Ağa Çeşmesini onartıp, Matbah’ı inşa ettiriyor.

1859-60
Sultan Abdulmecid Semahane, Selamlık ve Dedegan Hücrelerinin bulunduğu ana yapıyı bugünkü şekliyle inşa ettiriyor.

1871
Kudretullah Dede’nin vefatı üzerine Halet Efendi’nin baş taşının bulunduğu hazireye gömülüp türbenin üstü kapatılıyor.

1925
13 Aralık 1925 ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair kanun.

1925
İstanbul Vilayeti Meclisi Umumisinin Galata Mevlevihanesi’nin mektep ittihazına dair 25 Kasım 1925 tarihli Kararı.

1932 – 1946
(Ahmet) Cemal ÖZAYDIN’ın (doğ. 1892 – öl. 1970) Polenezköy’den 35. İlkokul’a (Galata Mevlevihanesi) atanarak Okul Müdürlüğü.

1942
İbrahim Müteferrika’da olmak üzere 17 mezarın nakli.

1945-47
TTOK İstanbul Muhibler cemiyetri ve Reşid saffet Atabinen’in çalışmaları. Hazire üzerine Belediye tarafından Beyoğlu Evlendirme Dairesi (Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi) inşası.

2 Ekim 1946
Müze olması için Maarif Vekâleti’ne devir için Bakanlar Kurulu Kararı

1946
Topkapı Sarayı Müzesi’ne bağlanıyor. Ancak lojman olarak kullanılıyor

1966
Milli Eğitim Bakanlığı’nın 8 Şubat 1966 gün ve 730.35 – 682 sayılı emirleriyle kurulan İstanbul Türbeler Müzesi Müdürlüğü’ne bağlanması.

1967
Galata Mevlevihanesi’nin tamir ve restoresi için 18 Aralık 1967 günlü ihalesi.

27 Aralık 1975
Divan Edebiyatı Müzesi olarak ziyarete açılması.

01 Ocak 2005
Vakıflar Bölge Müdürlüğünce yürütülen restorasyon faaliyetleri. Müzenin adının Galata Mevlevihanesi Müzesi olarak değiştirilmesi.

01.01.2005 – 09.06.2009
Vakıflar Bölge Müdürlüğünce Semahane binasındaki restorasyonun bitirilerek, eksik olarak Kültür Bakanlığı’na bırakılması.
Mart-Aralık/2009
İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı tarafından Türbelerin restorasyonu.

2010 İstanbul 2010 Avrupa Kültür Başkenti Ajansı tarafından Hamuşan haziresinin onarımı ve Müze Teşhir Tanzim Projesi’nin başlaması.

01 Mart 2011 Galata Mevlevihanesi Müzesi’nin ziyarete açılması.