TEKKE KAPISI “YENİKAPI MEVLEVÎHÂNESİ’NİN İNSANLARI” – BAYRAM ALİ KAYA

TEKKE KAPISI

YENİKAPI MEVLEVÎHÂNESİ’NİN İNSANLARI

BAYRAMALİ KAYA

Kars-Arpaçaylı bir âilenin çocuğu olarak 1962 yılında İstanbul-Zeytinburnu’nda dünyaya geldi. İlk eğitimini Gazipaşa İlkokulu, orta eğitimini Abdülhak Hâmid Ortaokulu, lise eğitimini ise İhsan Mermerci Lisesi’nde bu semtte tamamlamasının ardından 1985 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu. 1985-1987 yılları arasında Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü’nde, 1987-1994 yılları arasında ise T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı’nda görev yaptı. 1994 yılında asistan olarak girdiği Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde hâlen öğretim üyesi olarak görev yapmakta olan Kaya, evli ve üç çocuk babasıdır. Uzmanlık alanı Klâsik Türk Edebiyatı olan Kaya’nın çalışmalarından bazıları şunlardır:

Kitaplar

Neşâtî, Şûle Yay., İstanbul 1998,
Azmizâde Hâletî Dîvânı, Tenkitli Metin, I-II, Harvard Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları Bölümü Yay., Cambridge 2003,
Osman Nevres ve Dîvânı, Akçağ Yay., Ankara 2010,
Defter-i Dervîşân, Yenikapı Mevlevîhânesi Günlükleri (Sezai Küçük ile birlikte), Zeytinburnu Belediyesi Yay., İstanbul 2011,

Makale ve Bildiriler

“Garib-nâme’de Ölüm ve Ölümsüzlük”, Osmanlı Araştırmaları, XXVII, Prof. Dr. Mehmed ÇAVUŞOĞLU’na Armağan, İstanbul 2006, III, 183-234,
Klâsik Türk Şiirinde Gömlek”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, sy. 15, İstanbul, 2006, s. 149-200,
“Osman Nevres’in Bağdat’ı Yahut Vatan Edinilen Gurbet”, Türk Edebiyatı, sy: 402, İstanbul 2007, s. 28-32,
“Mutasavvıf ve Mûsikişinas Bir Şair: Üsküdarlı Mehmed Tâlib Efendi ve Dîvânçesi”, V. Uluslararası Katılımlı Üsküdar Sempozyumu, 1-5 Kasım 2007, Bildiriler, İstanbul 2008, I, 215-230,
“Prof. Dr. Abdülkadir Karahan’ın Duygu ve Düşünce Dünyası’nda Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî”, Abdülkadir Karahan Kitabı, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2010, s. 85-134,

Yâ Hazret-i Mevlânâ
Bu şehre müjde-i feth-i cedîddir Gâlib
Yenikapı’da görünmek kemâl-i Mevlânâ
Şeyh Gâlib

TEKKE KAPISI

YENİKAPI MEVLEVÎHÂNESİ’NİN İNSANLARI

BAYRAMALİ KAYA

Önsöz

Defter-i Dervîşân, Yenikapı Mevlevîhânesi’nin Günlükleri adlı çalışmamızın yayımlanmasının ardından, bu önemli kültür hizmetine imza atan Zeytinburnu’nun başarılı Belediye Başkanı Murat Aydın’ın, başta defterdeki kayıtları tutan şeyh efendiler olmak üzere, kuruluşundan itibaren Yenikapı Mevlevîhânesi’nde hizmet etmiş tüm şeyh efendilerin, ayrıca bu dergâhtan yetişmiş, burada görev yapmış; hatta buraya katkı sağlamış belirli isimlerin hayatları ile eserlerine dâir bilgileri içeren ve bir nevi tamamlayıcı mâhiyette ikinci bir çalışma yapmamız ricâsında bulunmuş, böylece maddeten eski şâşâlı günlerine kavuşan dergâhın, mânen de ihyâsı adına, mevlevîhâneye yönelik akademik yayın faaliyetlerine bir yenisini eklemek arzusunda olduklarını belirtmişlerdir.

Son dönemin değerli isimlerinden ve aynı zamanda Yenikapı Mevlevîhânesi’nin müntesiplerinden biri olan Tâhirü’l-Mevlevî, Mevlevî şahsiyetlerin biyografilerini yazmanın önemine değindiği bir mektubunda, “Eğer evvelden beri her eli kalem tutan bildiklerinin terceme-i hâlini yazsaydı, Mevlevî sikkesi altına giren bir derviş meçhûlümüz kalmazdı. Haydi evvelce yazılmamış, hiç olmazsa muâsır ihvânımızın terâcim-i ahvâlini zabt etsek olmaz mı?” diyerek bu alandaki bir boşluğa dikkat çekmiştir. Tâhirü’l-Mevlevî ayrıca, Kemâl Ahmed Dede’den başlayıp kendi zamanında dergâhın şeyhi olan Mehmed Celâleddin Dede’ye kadar Yenikapı Mevlevîhânesi’nde “postnişîn-i irşâd” olan şeyh efendilerin hâl tercümelerini yazmaya kalkıştığını, ana kaynak olarak Sefîne-i Mevleviyyân’ı esas aldığını; ancak onun Ârifî Ahmed Dede’ye kadar olan şeyhlere yer verdiğini, Esrar Dede’nin Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyye’sinde Ebûbekir Dede, Mesnevîhân Mehmed Dede gibi isimlere şairlik yönleri bulunmadığı için yer verilmediğini, Semâhâne-i Edeb’in ise zaten Esrar Dede’nin tezkiresinin bir özeti durumunda olduğunu; dolayısıyla elde olan bu üç kitaba rağmen üç yüz yıl zarfında Yenikapı Mevlevîhânesi’nde şeyhlik yapan 18 zâtın menâkıbını yazamadığını belirttikten sonra, “Yazılamaz mı?” diye sorar ve cevabı yine kendisi verir: “Yazılır, lâkin hizmette bulunan bir cân bunu yazamaz. Kütüphane kütüphane dolaşmak, kitap karıştırmak ister.”

Tâhirü’l-Mevlevî’nin, gerçekleştirmek arzusunda olduğunu belirttiği bu tür bir çalışmaya, başka isimler de niyet etmiş; hatta Mehmed Ziyâ, “Merâkiz-i Mühimme-i Mevleviyyeden Yenikapı Mevlevîhânesi” adlı önemli eseriyle, var olan boşluğu büyük oranda doldurmuştur. Bizim bu mütevâzı çalışmamız ise dile getirilen ihtiyacı tam anlamıyla karşılamak iddiasında bulunmamakla birlikte, bir yönüyle Sâkıb Dede’nin Sefîne-i Mevleviyyân’ı ile başlayıp Esrar Dede ve Mehmed Ziyâ’nın eserleriyle devam eden, Mevlevî büyüklerinin, mûsikişinas, şair vb. diğer şahsiyetlerin hayat hikâyelerinin yazılması geleneğinin küçük bir halkası olarak değerlendirilebilir.

Kendi içinde üç bölümden oluşan çalışmamızın birinci bölümünde, Yenikapı Mevlevîhâ-nesi’nin tarihine dâir genel hatlarıyla bilgi verilmiş; ikinci ve ana bölümünde, aralarında Yenikapı Mevlevîhânesi’nin kuruluşundan kapanışına değin postnişîn olmuş 20 şeyh efendinin de bulunduğu isimler ile yine bu dergâhtan yetişmiş, buradan feyz almış, dergâhın müntesip veya muhiplerinden olmuş; başta mûsiki, şiir, hat vb. sanatlar bakımından buradan istifade etmiş, aynı zamanda edebiyat, sanat ve kültür dünyamızda belli izler bırakmış toplam 69 ismin hayatları ve eserleri hakkında bilgi verilmiştir. Çalışmamızın üçüncü ve son bölümünde ise yine Yenikapı Mevlevîhânesi’nin müntesip veya muhiplerinden olmakla birlikte bu dergâhta bevvâblık, duâcılık, kafesçilik, kazancılık, kudümzenbaşılık, meydancılık, müezzinlik, neyzenlik, ser-tabbâhlık, tarîkatçılık, türbedârlık vb. hizmetlerde bulunan görevliler ve dergâh sâkinleri ile başta dergâhın bânîsi olmak üzere, buraya çeşitli katkılarda bulunmuş ve aralarında yine dergâh tarihinde önemli yeri olan bazı şahsiyetlerin de bulunduğu 48 ismin hayatları ve eserlerine dâir bilgi verilmiştir.

Kurulduğu günden beri bir ilim, irfan, aşk, kültür ve sanat ocağı olarak önemli roller üstlenmiş, birkaç kez yanmasına rağmen Kaknüs misâli, her defasında küllerinden yeniden doğarak büyük hizmetlere vesile olmuş olan Yenikapı Mevlevîhânesi’nin insanları, elbette belirlediğimiz 117 isimle sınırlı değildir. Daha geniş bir zaman diliminde ve daha ayrıntılı bir şekilde yapılacak çalışmalarla, gönül yolu dergâha düşmüş daha pek çok ismin tespiti mümkündür. Yenikapı Mevlevîhânesi’nin şahsiyetler dünyasının ne denli zengin olduğuna dikkat çekme yolunda atılmış küçük bir adım olarak değerlendirdiğimiz bu çalışmayla, ilgili isimler hakkında büyük oranda kaynaklarda var olan bilgiler daha derli toplu bir hâlde verilmeye çalışılmış, bununla birlikte hem elde edilen yeni bilgiler eklenmiş, hem de bazı bilgilerin tashihi yoluna gidilmiştir. Özellikle şiir örneklerinde belirlediğimiz okuma, vezin, anlam vs. problemlerin hâlline çalışılmış, çalışmaya ayrıca, müstakil olarak ele alınan isimlerle ilgili temin edilebilen görsel malzemelerin yanı sıra; büyük oranda şahıs, eser ve yer adlarından oluşan bir genel indeks eklenmiştir.

İyi niyet, gösterilen samimi gayret ve tüm değerli katkılara rağmen bu çalışmamızın da hatalardan tamamen arınmış olduğunu iddia etmemiz mümkün değildir. Dolayısıyla dikkatimizden kaçmış olan kusurların hem anlayışla karşılanması, hem de belirlenenlerin tarafımıza bildirilmesi, değerli okuyucu ve araştırmacılarımızdan aynı zamanda bir beklentimizdir.

Zeytinburnu Belediye Başkanı Murat Aydın’a, böyle bir eserin bilim ve kültür hayatımıza kazandırılmasındaki teşvik ve katkılarından dolayı hassaten teşekkür ederim. Yine çalışmanın her safhasında yardımcı olan Zeytinburnu Belediyesi’nin Kültür ve Sosyal İşleri’nden sorumlu başkan yardımcısı Av. Ömer Arısoy ile Kültür ve Sosyal İşler Müdürü Mustafa Aydın’a, arşivindeki fotoğraf ve belgeler ile koleksiyon ve kütüphanesindeki eserleri istifademize sunan; ayrıca verdiği son derece önemli sözlü bilgilerle problemlerimizin çözümünü kolaylaştıran Dr. Nâsır Abdülbâki Baykara’ya, bazı kaynaklar ile görsel malzemenin temin ve tasnifinde yardımcı olan Sezai Küçük ve İsmail Küçük’e, Takrîz yazmak lutfunda bulunan Beşir Ayvazoğlu’na, eserin ismini öneren İsmail Kara’ya, kitabın tasarımını yapan Salih Pulcu ile uygulayan Recep Önder’e, İSAM ve Süleymaniye Kütüphanesi’nin kıymetli çalışanlarına, sevgili âileme, ayrıca emeği geçen ve katkı sağlayan tüm dostlara şükranlarımı sunarım.

Doç. Dr. Bayram Ali KAYA

Üsküdar, Aralık 2011

Tekke Kapisi Yenikapi Mevlevihanesinin Insanlari Bayram Ali Kaya